Fatos Lubonja, në artikullin e tij “Që Papa Françesku të mos keqpërdoret”(Panorama, 18 shtator), shpreh një shqetësim të justifikuar në lidhje me keqpërdorimin e vizitës së Papës. Mënyra se si toleranca dhe bashkëjetesa fetare janë kthyer klishe që përdoren nga elitat është një shqetësim i drejtë i autorit. Aq më tepër kur, siç thotë Lubonja, janë pikërisht këto elita që “fryhen” me tolerancën fetare, të cilat gjithnjë e më tepër kontribuojnë te përçarja dhe intoleranca shoqërore. Problemi është se për të evituar manipulimin nuk është e thënë të mohojmë aspektet pozitive të identitetin shqiptar dhe aq më pak ta demistifikojmë atë sipas miteve aktuale të po asaj elite që Lubonja kritikon. Nga njëra anë Lubonja në artikullin e tij duket sikur thotë që bashkëjetesa është “demagogji”. Nga ana tjetër ai e shikon ekzistencën e kësaj bashkëjetese (që nuk fakt nuk ekziston sepse është demagogji) si produkt të nacionalizmit dhe ateizmit, dhe jo si një tolerancë e vërtetë. Të dyja këto konstatime janë problematike. Së pari, bashkëjetesa fetare nuk është thjesht demagogji e klasës politike shqiptare, edhe pse ajo përdoret prej saj në mënyrë demagogjike. Bashkëjetesa është fakt. Kjo nuk do të thotë se në Shqipëri nuk ka paragjykime apo edhe tensione mes feve të ndryshme (edhe brenda feve). Kjo nuk do të thotë se në fillim të shekullit të njëzetë nuk kishte përçarje të mëdha fetare mes shqiptarëve, të cilat rilindësit kërkonin t’i tejkalonin. Ama asnjë nga të vërtetat e mësipërme nuk hedh poshtë faktin që në Shqipëri sot ekziston bashkëjetesa fetare, shumë më tepër se në çdo vend tjetër të Ballkanit dhe më gjerë. Faktet tregojnë se kjo bashkëjetesë nuk është perfekte dhe e përgjithmonshme. Kjo bashkëjetesë nuk ekzistonte apriori historikisht, por është arritur me shumë mund nëpërmjet krijimit të identitetit shqiptar. Këtu qëndron e veçanta dhe e bukura e identitetit shqiptar. Ai është nga të paktat identitete europiane që pranon brenda vetes si të barabarta katër fe, si katolicizmi, ortodoksia dhe islami (sunit dhe bektashi), ku asnjëra nuk “toleron” tjetrën, por të tria bashkekzistojnë si të barabarta. Në këtë aspekt identiteti shqiptar është vërtet progresiv dhe i rrallë, ndaj duhet ruajtur dhe kultivuar si një hapësirë ku fe të ndryshme mund të bashkëjetojnë si të barabarta. Në këtë pikë Lubonja me skepticizmin e tij intelektual do thoshte se sa më sipër është thjesht propagandë, pasi toleranca fetare në Shqipëri nuk ka të bëjë aspak me fenë, por me ateizmin dhe nacionalizmin. Sipas kësaj perspektive, që është në fakt dominuese në Shqipëri sot, shqiptarët janë tolerantë sepse janë ateistë dhe nacionalistë. Pra në Shqipëri nuk ka tolerancë, por indiferencë fetare, si pasojë e një identiteti nacionalisto-ateist. Natyrisht që kjo perspektivë mbart të vërtetën e saj. Ajo buron në fakt nga historiografia komuniste që e justifikonte eliminimin e fesë me justifikimin se ndillte përçarje dhe dobësonte identitetin kombëtar. Jo rastësisht shprehja e Pasho Vasës (feja e shqiptarit është shqyptaria) që citon Lubonja, u kthye në esencën e identitetit shqiptar gjatë komunizmit. Problemi historik me një perspektivë të tillë është se e shikon kombformimin shqiptar si një vepër të ateistëve duke eliminuar rolin e fesë dhe të klerikëve fetarë nga ky proces. Ky ishte në fakt qëllimi i historiografisë komuniste. Ndaj ne sot harrojmë se një pjesë e mirë e baballarëve të kombit ishin klerikë, që nga Hoxha Hasan Tahsini deri te Gjergj Fishta dhe Fan Noli. Harrojmë gjithashtu se “baballarë” të tjerë të kombit si Naim Frashëri, ishin bektashinj thellësisht fetarë që i shkruanin poezi Zotit (shiko poezinë e Naimit “Emri i Zotit”). Pa folur për rëndësinë e françeskanëve apo bektashizmit në krijimin e identitetit kombëtar shqiptar. Fakte të tilla janë fshirë nga historiografia komuniste dhe harrohen nga historianët dhe intelektualët tanë post-komunistë sepse në shumicën dërrmuese ata janë ateistë dhe nuk kanë asnjë afinitet fetar real me fenë. Këtu vijmë te problemi i dytë i perspektivës nacional-ateiste rreth bashkëjetesës fetare në Shqipëri. Ideja se shqiptarët janë tolerantë sepse janë ateistë, mbulon faktin se këto 20 vitet e fundit përçarja dhe me raste intoleranca fetare në Shqipëri ka qenë vepër kryesisht e intelektualëve ateistë dhe shpesh nacionalistë, ndërkohë që bashkëjetesa fetare është nxitur më shumë nga udhëheqësit fetarë. E thënë ndryshe, ateizmi dhe nacionalizmi kanë qenë shpesh armiq të bashkëjetesës fetare në Shqipëri, të paktën këto njëzet vitet e fundit. Islamofobia shqiptare është ushqyer këto njëzet vite kryesisht nga intelektualët ateistë dhe nacionalistë që e kanë parë fenë thjesht si instrument në funksion të një identiteti kombëtar europian. Deklarata e famshme e Kadaresë në fillim të viteve 1990 se shqiptarët duhet të konvertoheshin në masë në katolikë që të pranoheshin nga Europa, është një nga shembujt më tipikë. Punime si "Vija e Theodosit rishfaqet", nga intelektualë si Aurel Plasari, apo deklaratat antimyslimane të Maks Velos nuk janë produkte të intelektualëve thellësisht fetarë. Një pjesë e mirë e intelektualëve nacionalistë që e kanë parë me dyshim ortodoksinë dhe kanë mbrojtur islamin si fe që ka ruajtur identitetin shqiptar (kam këtu parasysh rrymën e përfaqësuar nga Abdi Baleta) janë në shumicë të tyre intelektualë ateistë. Ashtu sikurse edhe gazetarët e djathtë që në fillim të viteve 1990 akuzonin Lubonjën dhe të tjerë kritikë të Berishës si sllavo-ortodoksë, duke nxitur kështu edhe përçarjen fetare. Qëndrimet e mësipërme kontrastojnë fort me qasjen e klerikëve apo intelektualëve fetarë. Në shumicën e rasteve përfaqësuesit kryesorë të feve kryesore në Shqipëri bëjnë thirrje për mirëkuptim dhe bashkëjetesë. Ata tregojnë shumë më tepër kompasion dhe mirëkuptim për fetë e tjera se sa intelektualët ateistë dhe nacionalistë. Mjafton të shikosh kompasionin dhe mençurinë me të cilën në shkrimet e tyre klerikë si Dom Gjergj Meta u referohen komuniteteve të tjera fetare, për ta kuptuar këtë gjë. Po kështu në shkrimet brilante të njërit nga të paktët intelektualë fetarë shqiptarë si Ervin Hatibi, nuk gjen asnjë grimcë urrejtjeje fetare. Me sa më sipër, nuk dua të them se feja domosdoshmërisht prodhon bashkëjetesë fetare dhe ateizmi prodhon përçarje. Ajo që duhet të kuptojmë është se të njëjtët faktorë kanë efekte të ndryshme në kohë dhe kontekste të ndryshme. Ndaj identiteti kombëtar nuk është diçka e ngurtë dhe e përcaktuar përgjithmonë. Sot janë elitat ateiste-nacionaliste që nuk e prodhojnë, por e dëmtojnë bashkëjetesën fetare në Shqipëri. Shpesh sepse janë aq të obsesionuara me imitimin e Europës, saqë pluralizmin tonë fetar e shikojnë si barrë, më shumë se si vlerë. Këtu mendoj se qëndron edhe gabimi i Lubonjës. Në qasjen e tij identiteti shqiptar i prodhuar nën komunizëm nën parullën “ateizëm + nacionalizëm” trajtohet si një esencë e pandryshueshme deri në ditët tona. Ndërkohë, identiteti shqiptar është diçka që është vazhdimisht në ndryshim dhe sendërtim, jo diçka e dhënë njëherë e mirë. Identitetet shqiptare parakomuniste, komuniste dhe paskomuniste nuk janë identike. Nëse nën komunizëm bashkëjetesa fetare ishte pasojë e ateizmit dhe nacionalizmit, sot nuk është e thënë të jetë e tillë. Sot ne kemi mundësinë të ndërtojmë një identitet shqiptar që nuk zhvillohet si një kapak që mbulon diferencat fetare, por si një hapësirë ku këto diferenca mund të bashkëjetojnë në harmoni. Në fakt diçka e tillë ka ndodhur dhe ndodh në shoqërinë shqiptare, pavarësisht elitave tona ateiste dhe kozmopolitane (pasi mua nuk më duken shumë nacionaliste). Natyrisht, jo në mënyrë të përsosur, por askush nuk pretendon se bashkëjetesa fetare në Shqipëri është perfekte. Ama është po kaq e vështirë të mohosh faktin se në parim identiteti kombëtar shqiptar është i hapur ndaj të katra feve. Ajo që mbetet për t’u bërë është forcimi i një identiteti të tillë, jo eliminimi i tij. Forcimi i identitetit shqiptar rreth idesë së bashkëjetesës fetare është një mundësi e mirë për të krijuar një identitet kombëtar progresiv dhe jo agresiv, përfshirës dhe jo përjashtues. Nëse Papa e shikon me shpresë dhe admirim një potencial të tillë që nga Vatikani, nuk ka pse mos të arrijmë ta shohim edhe ne që këtë potencial e jetojmë përditë. Natyrisht me këtë nuk dua të them se në Shqipëri nuk ka një mijë e një probleme! Ama fakti që merremi me denoncimin e një mijë e një të zezave nuk duhet të na errësojë pamjen për gjithçka. Përndryshe mbyllim sytë përpara çdo fije shprese, pozitiviteti apo optimizmi që duhet mbrojtur dhe kultivuar.
(Panorama)