Tashmë, në realitetin dhe aktivitetin tonë të përditshëm, interesi dhe vëmendja për ecurinë e kursit të këmbimit të monedhave kryesore si euro apo dollari amerikan është rritur ndjeshëm. Jo vetëm bankat apo zyrat e këmbimit valutor që një gjë të tillë e kanë ushqim të përditshëm, por dhe një pjesë e konsiderueshme subjektesh e aktorësh ekonomikë e financiarë e konsultojnë disa herë në ditë kursin e këmbimit të këtyre monedhave me njëra-tjetrën dhe veçanërisht qëndrueshmërinë e lekut karshi luhatjeve të tyre. Kultura dhe njohuritë bazë financiare e monetare po bëhen çdo ditë e më tepër një instrument i domosdoshëm vendimmarrjeje, po shndërrohen në një lloj njohurie e informacioni që absolutisht nuk duhet neglizhuar apo trajtuar si diçka teorike apo luksi ekspertësh të fushës.
Shumë individë apo subjekte ekonomike kanë marrë kredi në euro ndërkohë që të ardhurat bazë i kanë në lekë, për pasojë janë shumë të interesuar për kursin e këmbimit lek/euro, pasi prej tij varet shtrenjtimi apo lehtësimi i çmimit të kredisë së tyre. Dobësimi i euros natyrisht që ndikon në uljen e çmimit të kredive të tyre, ndërkohë që forcimi i saj ia bën ato më të shtrenjta. Tregtarët, qofshin importues apo eksportues, interesohen natyrshëm për fortësinë apo dobësimin e euros dhe dollarit në mënyrë që të orientojnë blerjet dhe shitjet e tyre në tregjet më të favorshme të zonës euro apo zonës së dollarit. Dobësimi i euros favorizon importet duke i bërë ato më të lira në raport me lekun, ndërkohë që forcimi i dollarit i bën më të shtrenjta importet dhe rivlerësuar pozitivisht eksportet.
Jo pak herë gjatë këtyre 20-22 viteve të fundit, gjeografia dhe orientimi i import-eksporteve edhe në Shqipëri është ndikuar ndjeshëm nga forcimi apo dobësimi që kanë pësuar dy valutat bazë, euro dhe dollari. Gjatë viteve të fundit, si pasojë e një monedhe euro “të fortë” dhe një dollari relativisht më të “dobët”, vendet apo tregjet ku përdoret dollari kanë qenë më të preferuara për tregtarët dhe biznesin shqiptar, duke bërë që në një farë mënyre, pesha specifike e tregtisë me zonën euro të reduktohet në raport me “zonën e dollarit” apo mallrat që tregtohen në dollarë. Kjo është kushtëzuar dhe nga fakti se në bilancin tonë tregtar, megjithë përmirësimet e bëra vitet e fundit, përsëri mbizotëruese janë importet që vijnë nga eurozona. Në këtë kontekst, çdo ditë e më tepër duhet të fillojmë të mendojmë për rritjen e nivelit të konkurrueshmërisë së eksporteve duke e bërë të qartë diferencimin e tregjeve : importet nga tregjet dhe vendet me monedhë më të dobët dhe eksportet drejt vendeve apo zonave me monedhë më të fortë.
Së fundmi, në këtë pikëvështrim duhet përmendur dhe fakti se Shqipëria bën pjesë në vendet ku niveli i euro-izimit është i lartë, megjithëse vendi nuk është as anëtar i BE dhe as i eurozonës, apo nuk e përdor euron si monedhë zyrtare, siç është rasti i Kosovës e Malit të Zi. Rreth 30-35% e çmimeve në Shqipëri (apartamente banimi, dyqane e mjedise shërbimesh, vetura, tarifa shkollimi, materiale ndërtimi, bileta avioni e tragetesh, lëndë të para,etj) afishohen dhe realizohen në euro (relativisht më pak në dollarë), duke përbërë kështu një faktor të rëndësishëm në nivelin e çmimeve dhe orientimin e fuqisë blerëse, nivelit të konsumit, strukturës së depozitave dhe kredive bankare, për të përfunduar te biznesi i vogël apo i madh që mjaft individë apo subjekte përpiqen të bëjnë duke shitur e blerë monedha të ndryshme në varësi të fitimit që vjen nga kjo veprimtari.
Në këtë sens duket me interes dhe një analizë apo disa komente mbi ecurinë aktuale dhe raportet e pritshme të dy valutave kryesore, euros dhe dollarit amerikan me njëra-tjetrën, si dhe efektet që jep kjo “përballje” e tyre në raport me lekun shqiptar. Përtej faktorëve të brendshëm makroekonomikë e strukturorë që mund të ndikojnë fuqinë apo dobësinë e lekut, dobësimi apo fuqizimi i valutave kryesore reflektohet ndjeshëm edhe në kursin tonë të këmbimit lek/euro, lek/dollar apo lek/paund. Natyrisht, që sot, në disiplinat dhe institucionet që studiojnë problemet financiare e monetare, vlerësimi i kursit të këmbimit për periudha afat-mesme e afat-gjata konsiderohet i vështirë, për të mos thënë i pamundur, por megjithatë, për tendencat kryesore të tij, analizat specifike, debatet dhe parashikimet janë më të pranueshme.
Në gjashtë muajt e fundit, monedha e përbashkët europiane, euro, ka hyrë në një kurbë zbritëse në raport me dollarin amerikan duke u këmbyer në këtë fund shtatori me 1.25-1.27 USD nga 1.38 USD që këmbehej në muajin maj 2014. Një zbritje e tillë kishte të paktën mbi 15 muaj që nuk verifikohej. Çfarë po ndodh me euron dhe si shpjegohet kjo ulje e fuqisë së saj, apo dhe e kundërta, rritja e fuqisë së dollarit… është thjesht konjukturore apo shpreh një tendencë më të qëndrueshme? Analistët e ekspertët financiarë e monetarë e shpjegojnë këtë tendencë dhe mbi të gjitha qëndrueshmërinë apo përkohshmërinë e saj me disa elemente kryesore.
Së pari, efektet e forcimit të ekonomisë amerikane dhe ndryshimit të kahut të politikës monetare të FED, Bankës Qendrore amerikane. Treguesit kryesorë të ekonomisë amerikane kanë disa muaj që janë të qëndrueshëm dhe në përmirësim të vazhdueshëm. Institucione si FMN, OECD, etj., vlerësojnë se PBB i SHBA për 2014 dhe 2015 pritet të rritet me 2.1–3.1%, ndërkohë që eurozona si parashikim maksimal ka shifrën 0.8 – 1.1%. E njëjta gjë mund të thuhet dhe për nivelin e papunësisë. Në SHBA muajt e fundit papunësia ka zbritur nën 6.2%, ndërkohë që në Europë është 11.5%. Fed, mbas një politike aktive të quajtur “quantitative easing” me anë të së cilës Brenda 5 viteve duke filluar nga 2008 e rriti me 467% bazën monetare duke stimuluar kredinë dhe konsumin, aktualisht ka kaluar në kah të kundërt.
Tashmë që rritja ekonomike është rikthyer, Fed po ndryshon kurs duke aplikuar një politikë monetare “tapering” me anë të së cilës synon të stabilizojë vlerën e dollarit duke reduktuar deri në fund të tetorit 2014 me rreth 85 miliardë dollarë bazën monetare dhe duke paralajmëruar një rritje progresive të normës bazë të interesit duke filluar nga qershori i vitit 2015. Për pasojë, rendimenti i obligacioneve sovrane shumëvjeçare amerikane, aktualisht në nivelet 2.5%, rezulton shumë më tërheqës se bonot e thesarit gjermane (1%) ose franceze (1.3%).
E gjithë kjo ka si efekt kryesor forcimin e dollarit kundrejt euros, ndërkohë që shumë analistë monetarë vlerësojnë se ky faktor do vazhdojë të jetë prezent edhe për shumë muaj në vazhdim. Por, dobësimi i euros dhe forcimi i dollarit duket se po ndikohet edhe nga një faktor tjetër : që nga fillimi i vitit 2013, kur zona euro filloi të japë shenjat e para të stabilizimit post-krizë dhe të krijojë më shumë besim, drejt saj u derdhën në masë investime të shumta duke bërë që të rritej presioni ndaj monedhës së përbashkët për ta ulur vlerën e saj.
Së dyti, kursi i ri i BQE. Objektivi qendror i BQE në sferën e politikës monetare ka qenë gjithmonë kontrolli i nivelit të inflacionit dhe stabiliteti i çmimeve, por muajt e fundit, BQE ka filluar të jetë pak më fleksibël në raport me këtë objektiv duke u treguar e vëmendshme edhe për kursin e këmbimit të euros ndaj monedhave të tjera si dollari amerikan, paundi britanik, yen japonez, renminbi kinez, etj. Pa shkuar deri në një evidentim institucional të këtij “objektivi të dytë”, BQE dhe Presidenti i saj Mario Dragi, në shumë raste janë shprehur hapur në favor të rëndësisë dhe vëmendjes që duhet t’i kushtohet “përqindjes së këmbimit të euros dhe forcës së saj me valutat e tjera kryesore”.
Në këtë mënyrë, duket se direkt apo indirekt, BQE po fillon të vendosë një lidhje korrelative ndërmjet nivelit të ulët të inflacionit në eurozonë, rritjes së dobët ekonomike dhe euros së fortë, çka nënkupton qartë se një nga instrumentet e rëndësishme që do përdoret në muajt apo vitet në vazhdim për t’u përballuar me rrezikun e deflacionit dhe stimuluar rritjen ekonomike do të jetë “dobësimi i euros”. Në fakt, pot ë kihet parasysh se shumica e lëndëve të para që importohen në Europë kuotohen në bursë në dollar është e qartë se sa më e fortë të jetë euro në raport me dollarin, aq më shumë ulen çmimet e naftës, gazit, mineraleve, etj., çka përkthehet në një inflacion gjithnjë e më të ulët dhe kërcënim serioz deflacionist që rrezikon ta konfrontojë eurozonën me sëmundjen deflacioniste japoneze të fundit të viteve 1990-të.
Ja përse BQE nuk tenton më ta fshehë qëndrimin e saj në favor të një euro-je më të dobët në raport me dollarin, ja përse BQE e uli në muajin shtator 2014 normën bazë të interesit për euron nga 0.15% në 0.005% duke njoftuar njëkohësisht fillimin e një programi special blerjesh të aktiveve dhe obligacioneve të titrizuara ABS (asset backed-securities) në mënyrë që të lehtësojë fluksin e kredive të reja drejt ekonomisë europiane. Gjithashtu, BQE lançoi edhe programin e saj të ri të “operacioneve të reja të rifinancimit afatgjatë 4-vjeçar për bankat europiane” transhi i parë i të cilit u aktivizua që në shtator 2014. Analistët monetarë dhe agjencitë e specializuara të tregjeve financiare vlerësojnë se me anë të këtij programi (TLTRO-Targeted long-term refinancing operations) bankat europiane do kenë mundësi të kreditohen me rreth 400 miliard euro të cilat duhet dhe pritet të shkojnë në favor të rimëkëmbjes dhe zhvillimit të ekonomisë europiane. Pasojë direkte e gjithë këtyre operacioneve : dobësim i mëtejshëm i euros në raport me dollarin amerikan për muajt dhe ndoshta disa vite në vazhdim.
Sipas analistëve të disa prej bankave më të rëndësishme europiane dhe amerikane, veprimet dhe objektivat e mësipërme konvergojnë natyrshëm drejt konkluzionit se “tendenca dobësuese e euros dhe ajo forcuese e dollarit nuk është e përkohshme dhe konjukturore por më e qëndrueshme e afat-gjatë, të paktën 2-3 vjeçare. Vlerësimet dhe parashikimet e tyre shkojnë drejt parashikimit se gjatë vitit 2015, raportet euro-dollar mund të arrijnë në 1 – 1.25, ndërkohë që gjatë periudhës 2016-2017, duke u mbështetur në faktin se ekonomia europiane dhe rritja e saj ekonomike nuk pritet që të bëjnë ndonjë boom të konsiderueshëm, pariteti euro-dollar të zbresë në 1 – 1.15 drejt një barazimi të tyre të mundshëm 1 USD = 1 euro në vitin 2017.
Në tendencë dobësuese për muajt në vazhdim pritet që euro të jetë edhe në raport me paundin britanik pasi ekonomia britanike, tashmë që edhe frika e ndarjes së Skocisë kaloi, duket më solide se ajo e eurozonës, ndërkohë që edhe Banka Qendrore e Anglisë ka lënë të kuptohet se gjatë 6-mujorit të parë të vitit 2015 mund të fillojë ndryshimin e kursit të politikës së saj monetare drejt ngritjes së normës bazë të interesit për paundin britanik. Në të njëjtin pozicion qëndrojnë dhe parashikimet e Barclays dhe Goldman Sacs që në “fund të vitit 2017 mund të shkohet deri në një barazim të mundshëm të kursit të këmbimit euro-dollar”.
Sipas Deutsche Bank, “Europa mund të bëhet shpejt eksportuesja më e madhe e kapitaleve e shek. XXI, hipotezë kjo që bazohet në faktin se “euro po e humb gradualisht forcën e saj karshi dollarit amerikan, dhe brenda një periudhe 203-vjeçare mund të barazohet me dollarin. Megjithë debatet dhe qëndrimet apo vlerësimet kontradiktore që ka për këtë parashikim të Deutsche Bank, përsëri shumica e ekspertëve mendojnë se aty ka një tendencë të qartë, dhe se Deutsche Bank bën pjesë në “ekspertizën e vlerësuar dhe të besueshme në sferën e përqindjes së këmbimit të monedhave pasi ajo është numri dy në botë në fushën e transaksioneve në tregjet e këmbimeve valutore”.
Sipas George Saravelos të Deutsche Bank, “niveli i lartë i kursimeve në Gjermani, i shoqëruar me një rritje ekonomike të brendshme të dobët, do të rëndojë mbi rendimentin e gjithë aktiveve europiane, pra do ndikojë në uljen e vlerës së euros……. Ne parashikojmë se kursimet e mëdha në nivel europian, të kombinuara me një zbutje të ofensivës së BQE, do të çojnë në daljen më të madhe të kapitaleve në historinë e tregjeve financiare…..Në një shumë prej rreth 400 miliard eurosh në vit, teprica korrente europiane është më e madhe se ajo e Kinës në vitet 2000. Nëse mbahet e tillë, do të jetë shuma më e madhe disponibël në historinë e tregjeve financiare botërore…Europa do të bëhet eksportuesja më e madhe e kapitaleve e shek. XXI, dhe vitet e ardhshme pritet të shënojnë fillimin e blerjeve masive të aktiveve të huaja nga ana e europianëve”.