Alain Badiou është një filozof, shkrimtar dhe dramaturg francez, i njohur për bindjet e tij të majta, mbrojtjen e komunizmit, atë të punëtorëve ilegalë në shtetet perëndimore dhe se fundi për angazhimin në përkrahjen e grekëve për të ndryshuar gjendjen që u impononin institucionet financiare europiane. I intervistuar nga Nicolas Truong ai tregon në këtë intervistë të gjatë se cila është rruga për arritjen e lumturisë, e cila shkon ndesh me arritjen e kënaqësisë që na ofron rendi aktual i gjërave…
Cilat takime kanë rezultuar më vendimtare në jetën tuaj dhe i kanë dhënë drejtim asaj?
Alain Badiou: Ende më përpara se të takoja teatrin dhe filozofinë, ka qenë diçka që ma ka thënë im atë. Në fakt, gjatë Luftës së Dytë Botërore më është gdhendur në kujtesë një imazh që ka qenë i një rëndësie shumë të madhe për ekzistencën time të mëtejshme. Isha gjashtë vjeç asokohe. Im atë, i cili ishte pjesë e Resistance- arsye për të cilën pas Çlirimit u emërua si kryetar bashkie në Tuluzë- mbante një hartë të madhe të operacioneve ushtarake, që tregonte sidomos zhvillimet në frontin rus. Vija e frontit shënohej nga një fill i hollë që mbërthehej në hartë me pineska. E shihja atë fill dhe pineskat duke lëvizur, por nuk bëja shumë pyetje; si njeri që vepronte në klandestinitet, para fëmijëve im atë ishte gjithnjë evaziv mbi gjërat që kishin të bënin me situatën politike dhe luftën. Ishte pranverë e 1944. Një ditë, në kohën e sulmit sovjetik në Krime, pashë tim atë që e lëvizi fillin edhe më majtas, gjë që qartësisht tregonte se gjermanët po tërhiqeshin drejt perëndimit. Jo vetëm që përparimi i tyre pushtues ishte ndalur, por tashmë ishin vetë ata që po humbnin pjesë të stërmëdha territori. Pata një shkëndijë kuptueshmërie dhe i thashë tim ati “po domethënë që ndoshta ne mund ta fitojmë luftën?”, dhe një herë të vetme ai ma dha një përgjigje shumë të qartë: “Po sigurisht Alain! Thjesht duhet të kemi vullnetin”.
Dhe kjo frazë u shndërrua në maksimë për ty?
Kjo përgjigje ishte një shënjim i vërtetë atëror. E trashëgova bindjen e tij se pavarësisht rrethanave, çka ne dëshirojmë e çka ne vendosim është ajo që mban rëndësinë kryesore. Që prej atëherë unë thuajse gjithnjë jam rebeluar kundër opinioneve dominante, sepse ato janë thuajse gjithnjë konservatore dhe kurrë nuk e kam braktisur një bindje thjesht pse ajo nuk ishte më në modë.
Ju e theksoni shumë rëndësinë e vullnetit. Por një traditë e madhe filozofike- stoicizmi- i këshillon njerëzit të lënë të ndodhë atë çka ndodh dhe ta përputhin vullnetin e tyre me të në mënyrë që të jenë të lumtur. A s’është më e mençur të pranohet bota ashtu siç është, në vend që të dëshirohet ndryshimi i saj?
Në vitet 1940 fati ynë ishte humbja e luftës. Pra, a do të kishte thënë një stoik që ishte e arsyeshme për këdo që të bëhej petainist (kolaboracionist)? Marshalli Petain shfaqej triumfalisht kur vizitonte provincat franceze, aq sa disa mendonin se ai e kishte shpëtuar Francën nga e keqja më e madhe që mund të vinte nga lufta. A duhet ta kishim pranuar këtë? Unë nuk kam besim fare tek stoicizmi, stoicizmi i pasanikut shumë të kamur, Senekës, i cili nga vaska e tij e artë i thotë njerëzve se duhet të pranojnë fatin e tyre.
Ka patur edhe materialistë rigorozë, epikurianët, që po ashtu e kanë konsideruar si absurde të ngrihesh kundër rregullave të botës dhe të rrezikosh jetën më kot. Por ku çoi kjo doktrinë? Tek kënaqësia e marrë prej momentit aktual, te Carpe diem-i i famshëm i Horacit? Kjo s’është ndonjë gjë sensacionale. Këto urtësi antike kanë një element thelbësor, egoizmin: subjekti duhet të gjejë një vend të paqtë brenda botës ashtu si ajo është, pa u shqetësuar nëse kjo botë shkreton jetët e të tjerëve.
Cila është origjina e këtyre etikave egoiste?
Urtësi të këtij lloji lulëzuan në Perandorinë Romake, situata historike e së cilës i ngjan shumë kësaj tonës: një hegjemoni botërore që të ofronte shumë pak mundësi për të përcaktuar e për të praktikuar ndonjë lloj orientimi të përkundërt me atë që kërkohej prej sistemit politik dhe ekonomik. Kjo lloj situate gjithnjë nxit idenë se duhet të përshtatemi me sistemin, në mënyrë që të përfitojmë për veten tonë vendin më të mirë të mundshëm brenda tij.
Atëherë, a duhet që filozofi “realist” të thotë: “Ta braktisim çdo perspektivë për ta ndryshuar botën dhe të gjejmë paqen tonë brenda saj”? Apo, në versionin që Pascal Bruckner i dha këtij konservatorizmi kokëfortë: “Mënyra Perëndimore e të jetuarit është e panegociueshme”. Por unë nuk jam dorëzuar. Unë dua diçka tjetër. Kështu që, ende i jam besnik maksimës së babait tim.
Pas luftës ishte një mësues që të njoftoi me teatrin. Pse ishte kaq deciziv ky takim? Si u bë udhëheqës në jetën tënde takimi me teatrin?
Kur isha nxënës, të gjithë në shkollë të mesme duhet të merreshin drejtpërdrejt me Racine-in, Corneille-in dhe Moliere-in. Deshe s’deshe, duhet t’i studioje imtësisht deri sa të kryenim premiere-n (klasa për 16-17 vjeçarët), dhe duhet të bënim nga një dramë prej secilit prej tyre çdo vit: ky qe programi. Por më lehtë është të takosh një person se sa një program. Dhe kjo është çka ndodhi me mua: gjatë quatrieme-s (klasa për 13-14 vjeçarët) unë pata një mësues frëngjishteje që e trajtonte teatrin si një mrekulli ku mund të merrnim pjesë edhe ne vetë, meqenëse gjëja thelbësore sipas tij nuk ishte të studiuarit e teatrit, por të bërit e tij. Ai krijoi një trupë ku mund të merrte pjesë çdo vullnetar. Dhe kështu, gradualisht, unë bashkë me të tjerë, u bëmë aktorë. Eh çfarë takimi ka qenë ai! Ishte një ndërprerje e jetës sonë të zakonshme si nxënës shkolle. Ne dilnim në skenë përballë një audience dhe ishim të vetmit që kishin përgjegjësi mbi atë çka ndodhte pas asaj. Edhe një herë, siç kishte thënë im atë, thjesht mjaftonte të kishim vullnetin! Unë luajta rolin e personazhit kryesor tek Les Fourberies de Scapin dhe aty mësova hilet e skenës, mësova si të përgjigjem me batuta. Më mbahet mend si dridhesha ndërkohë që dilja në skenë dhe thosha fjalët e mia të para: Ç’është kjo z. Octave? Si është puna? Ç’është kjo? Në ç’rreziqe e keni futur veten?- të cilat ndërkohë që hyja në skenë duhet t’i projektoja tek një audiencë të panjohurish. Po, për të bërë teatër duhet të kesh vullnetin dhe ta tejkalosh vështirësinë e madhe të të qenit në skenë i vetëm para të gjithëve, ndërkohë që je i kapluar nga frika prej skenës- e cila është ajo gjë brenda teje që rebelohet ndaj rrezikut që ti po ndërmerr.
A ekziston një farë konservatorizmi subjektiv- një prirje njerëzore drejt ruajtjes së vetvetes dhe të botës ashtu siç është?
Po, ekziston diçka thellësisht konservatore në mendjet njerëzore dhe kjo vjen prej vetë jetës. Para gjithçkaje tjetër, duhet të vazhdosh jetën. Duhet të mbrosh veten, siç shkruante Spinoza, në mënyrë që “të vazhdosh në qenien tënde”. Edhe kur im atë më tha se mjafton vullneti ishte e nënkuptuar se ndonjëherë duhet t’i nënshtrohesh dispozitës konservatore brenda teje.
E teatri është gjithashtu një moment kur trupi i gjallë i shërben një fiksioni. Aty diçka i kundërvihet instinktit të kulluar e të thjeshtë të mbijetesës. Tek akti i aktorit ekziston vendimi mrekullues i ndërmarrjes së rrezikut për të ekspozuar totalisht vetveten. Falë mësuesit tim të frëngjishtes në quatrieme, unë u takova me të gjitha këto. Teatri ishte thirrja ime e parë- një thirrje tek e cila unë gjithnjë kthehem.
Pra me teatrin ju takuat edhe vendimin edhe vetë takimin…
Çka është më e rëndësishme unë takova dikë: mësuesin tim të frëngjishtes. Ai ishte ndërmjetësi i gjallë i takimit tim me teatrin. Kjo është saktësisht ajo çka përshkruan Platoni tek Simpoziumi i tij, ku shpjegon se filozofia vetë gjthnjë varet nga takimi me dikë. Ky është kuptimi i rrëfimit mrekullues të Alqiviadhit për takimin e tij me Sokratin. Përmes këtij takimi me dikë shtrohen pyetjet e vullnetit, vendimit, ekspozimit të vetvetes dhe marrëdhënies me tjetrin. Të gjitha këto të vendosin në një situatë jetësore madhështore e plot rreziqe.
Takimi tjetër për ju ka qenë filozofia dhe leximi i Jean-Paul Sartre-it. Pse zgjodhët filozofinë si drejtim për jetën tuaj?
Filozofia ashtu siç e takova tek meditimet e Sartre-it ishte po ashtu një shtjellim i maksimës të tim ati. I mbetem besnik Sartre-it në një pikë: nuk mund ta përdorësh situatën si një argument për të mos bërë asgjë. Kjo është një pikë qendrore për filozofinë e tij: situata kurrë nuk është e tillë sa që të justifikojë ndaljen e vullnetit, e vendimit dhe të veprimit. Për Sartre-in, ndërgjegjja e lirë dhe vetëm ajo i jep kuptim një situate, kështu që nuk mund ta braktisësh përgjegjësinë tënde, cilatdo qofshin rrethanat. E kur situata duket sikur e bën atë çka dëshiron vullneti yt të pamundshme, atëherë duhet të dëshirosh ndryshimin rrënjësor të asaj situate. Ky është leksioni i Sartre-it.
Si mund të na ndihmojë filozofia që të jemi të lumtur?
Lumturia është ajo çka ndodh kur zbulon se je i aftë për diçka që më përpara nuk e dije se ishe i aftë. Përshembull, në një takim romantik zbulon diçka që ta trondit egoizmin thelbësor konservativ: pranon se ekzistenca jote është tërësisht e varur prej një personi tjetër. Para se ta përjetoje këtë gjë, as që e kishe idenë më të vogël se ishte kështu.
Pra befasisht pranon se ekzistenca jote varet nga tjetri. Dhe ky tjetër, që është bërë pjesë e ekzistencës tënde, i sfidon masat paraprake që përgjithësisht i ke marrë për të mbrojtur vetveten. Atëherë të duhet t’i pranosh pasojat e kësaj lumturie, të përpiqesh t’i mbash ato në kulmin e tyre, apo të përpiqesh t’i përtërish e t’i rikrijosh ato, që ta jetosh vijimësisht këtë risi primordiale. Pra duhet të pranosh se lumturia ndonjëherë vepron përkundër kënaqësisë.
Pse i kundërvendos lumturinë e kënaqësinë?
Para së gjithash lumturia është thelbësisht barazitare, sepse integron çështjen e tjetrit, ndërsa kënaqësia, e lidhur me egoizmin e mbijetesës, nuk ka asnjë lidhje me barazinë. Dhe kënaqësia nuk varet prej takimit, apo prej vendimit. Ajo ngjet kur gjejmë një vend të mirë për vete në këtë botë- një punë të mirë, një makinë të mirë, pushime të këndshme jashtë vendit. Kënaqësia është konsumi i gjërave që kemi bërë shumë përpjekje për t’i pasur. Fundi i fundit, të gjithë përpiqen të zënë një vend sa më të mirë në botën e tillë siç ajo është, pikërisht që të jenë në gjendje t’i shijojnë ledhatitë e saj. Pra kënaqësia është një figurë e kufizuar e subjektivitetit krahasuar me lumturinë- kënaqësia është figura e suksesit sipas normave të botës së pandryshuar.
Stoiku mund të thoshte “kënaqu me të qenit i kënaqur”. Ky është një pozicion i zakonshëm që të gjithë, përfshi edhe mua, e ndajmë. Por si filozof më duhet të them se kjo është diçka e ndryshme prej asaj që unë e quaj lumturi. Dhe filozofia gjithnjë është përpjekur ta drejtojë njerëzimin drejt kësaj lumturie të vërtetë, qoftë dhe kur ajo mund të arrihet duke dëmtuar kënaqësinë.
Nëse lumturia konsiston në të shijuarit e ekzistencës së fuqishme dhe krijuese të diçkaje që ngjan e pamundshme, a është e nevojshme të ndryshohet bota që të jemi të lumtur?
Marrëdhënia normale me botën rregullohet prej dialektikës mes kënaqësisë dhe pakënaqësisë. Në thelb kjo është një dialektikë kërkesash: mund ta quajmë një “këndvështrim sindikalist mbi botën”. Por lumturia e vërtetë nuk është kategori normale e jetës shoqërore. Kur kërkon lumturi dhe përgjigjja është “Jo”, ke dy mundësi. E para është të ndryshosh vetveten dhe të ndalësh së kërkuari këtë diçkanë e pamundur. Pra i ndalon vetes lumturinë dhe e bind që të mjaftohet me kënaqësinë. Pra bindesh. Kjo është rrënja subjektive e konservatorizmit.
Mundësia e dytë është ajo për të cilën flet Lacan-i, të mos dorëzohesh në dëshirën tënde- apo siç kishte thënë im atë, të mos ndalësh së paturi vullnet për atë që do. Mandej, ka një moment kur ke nevojë për dëshirën për të ndryshuar botën në mënyrë që të shpëtosh figurën e njerëzisë brenda teje, në vend që të dorëzohesh ndaj injunksionit që të pranosh pamundësinë e lumturisë.
Pra mund ta ndryshosh botën kur je i lumtur?
Po! Pra, kur i rri besnik idesë së të qenit i lumtur dhe kur mbron faktin se lumturia nuk i ngjet kënaqësisë. Zotërit e botës nuk e kanë qejf ndryshimin, pra nëse zgjedh të mbështesësh faktin se diçka tjetër është e mundshme, përkundër gjithe erërave e rrymave, atëherë ata do të përdorin çdo mjet që kanë në dorë për të të treguar se e ke gabim. Ky është edhe problemi i Greqisë sot: populli grek tha: “Ne nuk e duam tiraninë tuaj financiare. Ne duam të jetojmë në një mënyrë tjetër”. Institucionet evropiane u përgjigjën: “Ju duhet të dëshironi atë që dëshirojmë ne, madje edhe përkundër vullnetit tuaj, e nëse vazhdoni të mos dëshironi atë që nuk e dëshironi, atëherë do ta shihni se çka do të ndodhë me ju!”.
Popujt kërcënohen kur fillojnë të kundërshtojnë robërimin vullnetar. Kështu që kërkesa e grekëve nuk u shtrua për të mbetur brenda dialektikës së kënaqësisë dhe pakënaqësisë. Ata shpjeguan se dëshironin që të kishin mundësinë të vendosnin se diçka tjetër është e mundshme, e ndryshme prej asaj që po iu imponohet. Pra këtu nuk po flasim për regjistrin e utopisë: shumë ekonomistë ultra konservatorë po thonë se borxhi grek është i ristrukturueshëm- gjë që do të thotë të anulosh borxhin edhe nëse ata nuk e thonë kështu. Në të vërtetë ajo çka konsiderohet e pamundshme prej udhëheqësve evropianë nuk është falja e borxhit, por vetë lejimi që një popull të marrë vendime. Ajo që ngjau nuk ishte masë racionale ekonomike, por ndëshkim politik. Ishte ndëshkim i dëshirës për lumturi, në emër të një kënaqësie që nuk kënaq.
Pascal ka shkruar se “Ne kurrë nuk jetojmë, por shpresojmë të jetojmë; e ndërkohë që gjithnjë gatitemi për të qenë të lumtur, është i pashmangshëm fakti se kurrë nuk do të jemi të tillë”. Vallë lumturia e vërtetë gjithnjë duhet të jetë e dëshpëruar?
Kjo po që është frazë ligështuese! Por Pascal-i e ka shkruar këtë pikërisht sepse mendonte se shpëtimi po priste në botën tjetër. Të gjithë ata që insistojnë në pamundësinë e lumturisë në filozofi premtojnë një tjetër lumturi: ata e dinë se nuk mund ta entusiazmosh lexuesin me një provë që lumturia është e pamundur. Kështu që nxjerrin lumturi transhendente nga kapelet e tyre.
Unë jam tërësisht kundër nocionit të kësaj lumturisë që gjithnjë e ëndërrojmë por nuk e mbërrijmë kurrë. Kjo është gabim: lumturia është absolutisht e mundshme, por jo në formën e kënaqësisë konservatore. Është e mundshme me kushtin që të marrim përsipër rreziqet e takimeve dhe të vendimeve tona; dhe si përfundim kjo zgjedhje i jepet secilës jetë njerëzore, në ndonjë moment.
Por, çfarë sa i përket palumturisë me të cilën përballemi: sëmundjet, aksidentet e jetës, dramat, thyerjet dhe ndarjet pezmatuese?
Fakti se ka një dallim mes lumturisë dhe kënaqësisë po ashtu rrëfen se ka një ndarje edhe brenda fjalës “palumturi”. Ka një palumturi që nuk është hiç më shumë se sa pakënaqësi e thellë. Por edhe në situatat më rrënuese shtegu drejt lumturisë rrallë gjendet tërësisht i bllokuar, e aty gjendet vendndodhja dhe rëndësia e ndryshimit të mundshëm. Për dikë që i ka këmbët në gjendje të mirë, të bësh tre hapa është asgjë: për një të paralizuar që po rehabilitohet, kjo është lumturi e pamasë. Pra kurrë nuk duhet të themi se lumturia është zhdukur: ajo ekziston por kufiri mes të mundshmes dhe të pamundshmes në situata të caktuara ndryshon. Lumturia konsiston tek të mos lënit e vetes të kaplohet prej pamundësive të përgjithshme dhe abstrakte.
Pra, çka është palumturia?
Së pari do të mund ta përkufizonim palumturinë si një gjendje pakënaqësie të thellë dhe si një shtjellim ekstrem i pamundësisë. Por palumturia mund të jetë po ashtu dështim i lumturisë. Norma e besnikërisë që unë përmenda më parë- e cila lidhet gjithnjë përmes një takimi me lumturinë- thotë se këmbëngulja në kërkimin e lumturisë në vetvete është imperative. Besnikëria është imperativi i vetëm etik, por ky imperativ nuk përbën siguri përballë çdo rreziku.
Duhet pranuar se lumturia has edhe katastrofa. Këto katastrofa janë të rendeve të ndryshme: ca vijnë prej lodhjes e prej dorëzimit, ca prej mosbesnikërisë apo tradhtisë. Në filozofinë time, e liga është fakti i të qenit subjektivisht i përgjegjshëm për një katastrofë të lumturisë. Këtë unë e quaj shkretim. Si përvojë është po aq e tmerrshme sa ç’është intense përvoja e lumturisë. Konservatorët i kanë shumë qejf shkretimet, sepse prej shkretimeve ata nisen për të nxjerrë argumentin e tyre kryesor për të mbështetur mjaftimin me kënaqësinë (e jo kërkimin për lumturinë).
Por ju thoni se është “më mirë një shkretim (disastre) se sa një ‘mosqenie’ (desêtre)”…
Po vërtet! Më mirë të marrësh përsipër rrezikun e një shkretimi- që do të thotë po ashtu të kesh shansin për lumturi të vërtetë- se sa t’ia pamundësosh vetvetes këtë që prej fillimit. Ajo çka unë quaj “mosqenie” është dispozita konservatore e subjektit njerëzor, që e mban atë prapa, në gjendjen e mbijetesës kafshërore, ku thjesht lyp kënaqësi dhe një vend në shoqëri. “Mosqenia” është ajo çka e pengon një subjekt prej zbulimit të asaj çka me të vërtetë është i aftë të jetë.
A janë lidhjet dashurore apo miqësore të shndërruara prej këtij sundimi të kënaqjes të nevojave imediate?
Bota sot ka një model bazik shndërrimi dhe shkëmbimi, që është paradigma tregtare. Të gjithë tundohemi që t’i thjeshtojmë marrëdhëniet tona me tjetrin në një dimension kontraktual të interesave reciproke të njohura. Kjo është arsyeja pse ndarja sot është më kërcënuese se sa ç’ka qenë më përpara. Shumë shpejt na vjen ajo ndjenja e parakohshme se raporti po vjetërohet, bashkë me modelet e mallrave që vjetërohen. Konsumatori është figura dominante objektive rreth të cilës rrotullohet globi. Zotat tanë me shumë ankth studiojnë nivelin në të cilin është blerja e mallrave prej njerëzve, sepse nëse befasisht askush nuk do të blinte më asgjë, sistemi do të rrëzohej si prej lodre. Kështu pra, jemi të gozhduar prej nevojës për të blerë gjëra sapo që ato dalin, ndërkohë që janë të reja, pavarësisht shëmtisë të tyre kriminale apo kotësisë së tyre të thellë. Dhe mendoj se kjo nuk mundet të mos infektojë formën e përgjithshme të marrëdhënieve mes njerëzve, marrëdhënie që tashmë edhe zyrtarisht i japin vlerë konkurrencës.
E a vazhdoni ju t’i thurrni lavde besnikërisë?
Në një farë kuptimi- për shkak të këtij obsesioni me produktin më të fundit të dalë në treg, që shpesh maskohet si modë dhe që është një fenomen që godet rëndë lumturinë tonë në të gjitha format e saj- besnikëria është një vlerë e rrezikuar. Ne nuk kemi të drejtë të jemi përjetësisht besnikë ndaj makinës sonë: duhet të blejmë medoemos një të re, se përndryshe sistemi ekonomik do të vihet në rrezik! Ky imperativ përshkon universin personal apo kolektiv dhe krijon shumë ndarje. Por përkundër kësaj logjike, duhet të vendosim maksimën që unë kam trashëguar prej tim ati: “Mund të vazhdosh të kesh vullnet për atë që ke dëshirë, për atë që do, dhe për atë që e di se je i aftë. Mundesh, pra duhet”. Përktheu Arbër Zaimi