“Bastardja e Stambollit” Europa e ka harruar Turqinë

Autorja turke Elif Shafak e sheh vendin e saj  gjithnjë e më autoritar, të polarizuar dhe në depresion.  E si mos të mjaftonte kjo, Elif  është e zhgënjyer nga heshtja e intelektualëve.

Gazeta Pasqyre.al sjell intervistën e plotë autores së romanit të përkthyer edhe në shqip, “Bastardja e Stambollit”  dhënë  për gazetën gjermane  SPIEGEL: Një rrëfim i jashtëzakonshëm i një intelektualeeje, e cila në vendin e saj jeton me frikën të thotë atë që mendon, por edhe qoftë të përdor imagjinatën e saj në krijimtarinë letrare.

SPIEGEL: Zonja Shafak, ju jeni nga një vend ku një fjalë e gabuar mund të të çojë në gjykatë. A guxoni ende të thoni dhe të shkruani atë çfarë ju mendoni?

Shafak: Fjalët janë të rënda në Turqi dhe çdo shkrimtar, çdo poet dhe çdo gazetar e di se, për shkak të një fjale, për shkak të një fjalie, për shkak të një Twitteri apo edhe të një retweet, ju mund të paditeni, ju mund të demonizoheni nga media dhe ju mund të përfundoni në burg. Pra, kur kemi shkruar, e kemi shkruar me këtë njohuri në mendjen tonë. Dhe në qoftë se dikush thotë: Unë nuk jam i prekur nga kjo, unë nuk do ta besoj atë person. E vërteta është se askush nuk mund t’i shpëtojë këtij presioni. Dhe si rezultat, ka shumë  vetë-censurë. Kur unë shkruaj opinione politike, po, unë mendoj me kujdes për ndikimin që do të kenë fjalët e mia. Kur unë shkruaj fiction, kjo është një histori tjetër. Në fiction tim, unë jam më e pamatur. Nuk më intereson bota reale, derisa të kem mbaruar librin.

SPIEGEL: Në vitin 2006, procedura ligjore u iniciuan kundër jush për shkak të asaj që një nga personazhet kryesore në librin tuaj, “Bastardja e Stambollit”, thotë në lidhje me genocidin armen. Edhe pse ju liruan, në fund të fundit, kjo tregon se edhe diçka që është fiction mund të jetë e rrezikshme.

Shafak: Po, kjo ishte një përvojë shumë, shumë surreale, sepse një punë krijuese është  hedhur në gjyq për herë të parë. Për mua, kjo ishte një përvojë shumë demoralizuese. Jo vetëm për shkak të gjykimit, por ka pasur edhe turma ultranacionaliste në rrugë që protestonin kundër meje, duke pështyrë mbi fotot e mia e duke më sharë mua. Por reagimi nga lexuesit e mi, ishte i mahnitshëm. Ata më mbështetën, edhe pse ata vijnë nga të gjitha background-et- ka konservatorë dhe ithtarë të sekularizmit, feministe dhe liberalë. Kështu që unë kam parë të dyja anët: kam parë që ju mund të keni telashe me librat tuaj në Turqi, por në të njëjtën kohë kupton se librat kanë vërtetë rëndësi.

SPIEGEL: Dhjetë vjet më vonë, “Reporterët pa Kufij”, tani e renditin Turqinë në vendin e 149-ët nga 180 vendet për lirinë e shtypit dhe ku disa gazetarë janë arrestuar. Kohët e fundit, dy redaktorët e  Cumhuriyet janë marrë në paraburgim për botimin e materialeve që inkriminojnë qeverinë. Është liria e shtypit nën kërcënim?

Shafak: Po, ajo është nën një kërcënim të madh. Kam frikë që kemi shkuar prapa, sa i përket lirisë dhe diversitetit të mediave. Pikëpamje të ndryshme që nuk tolerohen më. Mendjet kritike janë të shtypura, të frikësuara. Dhe kjo është vetëm duke u përkeqësuar. Është një rrëshqitje shumë prapa dhe shumë e shpejtë. Nuk ka vetëm arrestime dhe gjykime. Çështja tjetër është një gjendje depresioni e përhapur në mesin e pjesës së liberalëve dhe laikëve të shoqërisë. Më kujtohet një kohë kur s’kishte asgjë të keqe nëse ironizoje, talleshe me politikanët dhe njerëzit e fuqishëm. Tani, kjo nuk është më në rregull. Ne kemi harruar edhe si të qeshim.

SPIEGEL: Shumë njerëz në Europë nuk janë të qartë sesi ta shohin Erdoganin. A është ai një sundimtar autoritar, një islamik, një nacionalist apo demokrat i dështuar?

Shafak: Unë do ta quaja atë një politikan autoritar, i cili është shumë përçarës. Kjo është një shoqëri e babait, patriarkale. Kjo fillon në familje, vazhdon në shkollë, në familje, në rrugë. Në çdo aspekt të jetës, duke përfshirë futbollin, shoqëria turke është e orientuar në këtë drejtim. Dhe mentaliteti ynë në politikë nuk është aq ndryshe. Unë mendoj se kjo është një pjesë e madhe e problemit: Politika jonë është shumë mashkullore, shumë agresive dhe është shumë e polarizuar.  Ritmi i këtij zhvillimi është rritur në vitet e fundit. Erdogan, në sytë e mi është politikani më polarizues në historinë e re politike turke.

SPIEGEL: A  shihni rezultate të këtij polarizimi brenda familjes tuaj, ose në mesin e miqëve tuaj?

Shafak: Po, unë e shoh këtë në rrethin e ngushtë të miqve të mi. Midis nesh ka disa që mbështesin qeverinë dhe ka të tjerë të cilët janë shumë kritikë. Por fakti që ne flasim dhe diskutojnë me njëri-tjetrin është pothuajse një përjashtim në Turqi. Pse? Sepse shoqëria është ndarë në geto me mure xhami. Gjithkush është në ishullin e tij dhe nuk flet me njerëzit e ishullit tjetër. Kjo është një shoqëri e zemëruar, mosbesuese, paranojake dhe e teorive konspirative.

SPIEGEL: Nga erdhi ky polarizim ekstrem?

Shafak: Ka një sfond të ndërlikuar, por një nga përgjigjet mund të gjendet në një studim të kohëve të fundit të Pew. Në 38 vende, qendra kërkimore pyeti njerëzit nëse ishte e ligjshme që njerëzit të kritikonin qeverinë me zë dhe publikisht? Në Liban, 98 për qind e njerëzve thanë po, se ishte Ok. Në Jordani, numri bie në 64 për qind. Në Pakistan, është 54 për qind dhe në Turqi, është 52 për qind. Kjo do të thotë se gati gjysma e popullsisë turke beson se nuk është e ligjshme që të kritikohet qeveria. Interesante, por kjo lidhet me numrin e mbështetësve të qeverisë së Erdoganit.

SPIEGEL: Ama nga nga vendet e përmendura, Turqia është në të vërtetë më demokratike. Si e shpjegoni këtë?
Shafak: Ky është një fenomen i ri – dhe është një paradoks i madh. Mediat kryesore vazhdimisht thotë se ka armiq kudo, si brenda edhe jashtë – dhe kushdo që flet në mënyrë kritike  stigmatizohet si “tradhtar”.  Pra, konkluzioni që njerëzit nxjerrin është se ata nuk duhet të kritikojnë qeverinë. Aq sa qesharake mund të tingëllojë, por unë kam qenë e akuzuar se  jam drejtuar nga një “lob ndërkombëtar i letërsisë”. Pretendimi është se ka një lob të madh diku jashtë dhe nga çdo vend, ata zgjedhin dy ose tre autorët dhe i përdorin ata për të kritikuar qeveritë e tyre. Ka shumë njerëz në Turqi që e besojnë një idiotësi të tillë.

SPIEGEL: A nisi kjo gjë vetëm me Erdoganin dhe partia e tij AKP, apo politika e tij thjesht po përforcon pasiguritë sociale që ishin të trashëguara?

Shafak: Sigurisht, kjo ka të bëjë me historinë tonë. Shumë analistë e krahasojnë Turqinë me vendet në Lindjen e Mesme, por unë mendoj se ne duhet ta krahasojmë atë me Rusinë. Të dy vendet vijnë nga një traditë perandorake,  por edhe nga një traditë e shtetit të fortë. Në një demokraci normale, ju mbroni individin nga fuqia e tepruar e shtetit. Në Turqi, elitat e pushtetit përpiqen të mbrojnë shtetin – sikur ky shtet të ishte i brishtë dhe të kishte nevojë për mbrojtje – kur në fakt, ai është shumë i fuqishëm tashmë. Këtej ka nisur dhe në pesë vitet e fundit, Turqia është bërë gjithnjë e më autoritare.

SPIEGEL: Në qoftë se Turqia është si Rusia, a ka edhe ngjashmëri mes Erdoganit dhe Vladimir Putin?

Shafak: Erdogan ka ndryshuar shumë që kur ai erdhi në pushtet.  Nuk është sekret që ai dëshiron të ndryshojë kushtetutën për të pasur një sistem presidencial dhe unë jam e sigurt se ai do të bëjë gjithçka që mundet për të arritur  deri atje. Jam shumë e shqetësuar për këtë përqendrim të pushtetit dhe kjo nuk është vetëm për shkak të Erdoganit. Ne kemi kutinë e votimit, por ne nuk kemi kulturën e demokracisë. Qeveria thotë: Shihni, ne kemi shumicën, ne jemi zgjedhur të bëjmë gjithçka që duam. Por kjo nuk është demokraci, kjo është mazhoritarizëm.

SPIEGEL: Doni të thoni që në Turqi nuk ka demokraci?

Shafak:  Do të doja të kishim më tepër nuanca për të përcaktuar demokracinë. Natyrisht, Turqia nuk është një regjim tipik autoritar dhe padyshim është shumë e rëndësishme se ka zgjedhje të lira. Por është gjithashtu e qartë se kjo nuk është një demokraci liberale, një demokraci të pjekur. Kjo është arsyeja pse unë e quaj një demokraci që mbahet në fije të perit. Në çdo kohë, ajo mund të bjerë poshtë.

SPIEGEL: Të dielën e kaluar, Bashkimi Evropian ftoi Turqinë në një samit në Bruksel për herë të parë pas një kohë të gjatë  dhe ka premtuar 3 miliardë euro, viza dhe një revitalizimin të procesit për pranimin në BE. Të drejtat e njeriut dhe liria e fjalës nuk u përmendën, pavarësisht  faktit se gazetarët  e Cumhuriyet u arrestuan pak kohë më parë. A  ju suprizon ky  përmirësim i papritur politik i Erdogan?

Shafak: Këto dy gazetarë u shkruan një letër nga burgu liderëve të BE-së duke  u thënë: Mos harroni lirinë e fjalës, mos harroni demokracinë. Por ndodhi pikërisht kjo gjë. Nëse ne i harrojmë këto vlera, më shumë gazetarë do të arrestohen dhe ne do të humbasin zërin e tyre. Të drejtat e njeriut dhe liria e shprehjes janë jetike, çështje urgjente dhe të panegociueshme.

SPIEGEL: Cila është arsyeja pse BE-ja është e gatshme të mbështesë Erdoganin dhe të përmbahet nga kritikat për gjithë shkeljet e të drejtave të njeriut në Turqi?

Shafak: Duke u përballur me gjithë këto kriza ( ajo e emigrantëve nga Siria), gjithnjë e më shumë njerëz favorizojnë stabilitetin mbi demokracinë, në Turqi dhe në Perëndim. BE-ja, mesa duket, do regjimet e qëndrueshme dhe për këtë arsye nuk është më e fokusuar tek të drejtat e njeriut.  Ë shtë bërë një çështje që mund të presë, që mun dtë shtyhet. Por nuk mund të shtyhet. Nuk mund të ketë stabilitet pa demokraci.
SPIEGEL: Dukeni e zhgënjyer.

Shafak: Ndonjëherë ndjej se kam më shumë besim në idealet evropiane sesa disa nga miqtë e mi britanikë apo franceze. Për ta, kjo është një barrë financiare. Për mua, Europa është primare për vlerat, për të drejtat themelore të njeriut, lirinë, të drejtat e grave. Mesazhi nga samiti i javës së kaluar, megjithatë, ishte: Evropa ka vënë vlerat e veta në pritje.

SPIEGEL: Mendoni ende se Turqia duhet të bëhet anëtare e BE-së?

Shafak: Unë kam qenë dhe ende jam një ithtare e madh e anëtarësimit të Turqisë në BE. Në vitin 2005 dhe 2006 u duk pothuajse e mundur. Kjo është një tragjedi e madhe që ky moment historik ka humbur për shkak të vizionit të shkurtër të politikanëve populistë në të gjitha anët. Si një anëtare e BE-së, qeveria nuk mund të bëhet kaq autoritare. Do të jetë më e  kontrolluar dhe më e balancuar. Shikoni se çfarë ka ndodhur qëkur Turqia i ka kthyer shpinën Evropës dhe ka ecur në një drejtim tjetër. Por ajo që është më e dobishme për ne është: Një Turqi që është pjesë e Evropës, pjesë e botës demokratike, liberale dhe e fjalës së lirë – apo një Turqi që është në anën e  shteteve më autoritare?

SPIEGEL: A duan njerëzit në Turqi ende të jenë pjesë e BE-së?

Shafak: Në kulmin e debatit për BE-në disa vite më parë, deri në 82 për qind e njerëzve donin që Turqia të ishte anëtare e BE-së. Ne jemi rritur duke lexuar Balzac dhe Goethe, ne ndjehemi evropianë. Por, pasi kjo gjë nuk ndodhi, ky trend ndryshoi shumë shpejt. Mbështetja për anëtarësim në BE ka rënë tashmë në 20 për qind. Ne jemi popull emocional. Emocionet janë subjekt për ndryshimin.
SPIEGEL:  A mundet që kriza e refugjatëve të jetë e mjaftueshme  ta bashkojë sërish  Turqinë dhe Evropën?

Shafak: Unë do të doja që kriza e refugjatëve të kthehej në një fillim të ri në marrëdhëniet turko-evropiane. Por kjo do të ishte shumë problematike, nëse, gjatë këtij procesi, të drejtat e njeriut do të harrohen. Demokracia duhet të jetë prioritet.

SPIEGEL: Ju dukeni mjaft e lodhur. A ka më shpresë për ndryshime politike në Turqi?
Shafak: Unë jam gjysmë pesimiste dhe gjysmë optimiste. Ose siç autori Antonio Gramsci do të thoshte; Unë besoj në optimizmin e vullnetit dhe pesimizmin e intelektit. Por, shpresa ime është populli, shoqëria, e cila është përpara qeverisë. Turqia ka një popullsi shumë të re, dinamike dhe shumë kurioze. Në Evropë, Facebook dhe Twitter përdoren më shumë për të ndarë eksperiencat e përditshme, ndërsa për popullin turk, rrjetet sociale janë platforma politike. Sa më shumë që media  humbi lirinë e saj, aq më të politizuara u bënë mediat sociale. Qeveria u përpoq të ndalojë Twitter-in, por kjo nuk ishte e suksesshme. Bota dixhitale po zhvillohet me një forcë dhe ritëm të tillë që as qeveria thjesht nuk mund ta ndalojë apo ta kontrollojë atë. Njerëzit duan të jenë të lidhur në nivel global. Ka shpresë atje”.

SPIEGEL: Si do duket Turqia 10 vite më pas? Do e qeverisë ende Erdogan vendin?
Shafak: Nuk e di, por ne jemi në një moment kritik. Nuk mund të vazhdohet më kështu. Polarizimi është kaq i thellë tani. Në të kaluarën, ka pasur njerëz të cilët mund të ishin si ura bashkimi për këto dy anë, si liberalët dhe konservatorët. Ne nuk i kemi më këta ndërtues  urash. Pas shpërthimeve në Ankara më 10 tetor, u kërkua që të mbahej një minutë heshtje, por shumë nuk pranuan. Shoqëria jonë nuk mund të bashkohet as në pikëllimin për të nderuar viktimat. Ne e kemi humbur ndjeshmërinë tonë. Kjo është ndoshta dhe më e keqja.