Nga Entela Bineri
“Njeriu i mënyrave elegante, i mendjes së lartë, si dhe njeriu i rreptë i luftës”, Hamleti, përcaktuar kështu prej Nolit, u konkretizua dhe përditësua përmes vënies në skenë të veprës me të njëjtin titull, sipas këndvështrimit dhe interpretimit skenik shqiptar me regjinë e Enke Fezollarit, gjatë mbrëmjeve eksperimentale të teatrit “K. Spahivogli”.
A përfundoi me sukses ky eksperiment? Dhe, çfarë e përcakton suksesin për më tepër? Sidoqoftë, edhe në mos pastë rezultuar si i tillë, edhe eksperimentet e dështuara kanë vlerën e tyre përkatëse: përjashtojnë një zgjidhje, zgjedhje a drejtim, për të synuar eksplorim shtigjesh të reja…
Jo më kot Noli këshillon: “Duhet kënduar (lexuar) me vërejtje nja dy herë dhe pastaj duhet parë e interpretuar në teatër prej aktorësh, që i kanë hyrë brenda në frymë. Është e ditur që interpretata e një artisti të fortë vlen më tepër se qindra kritika e shpjegime prej savantësh të specializuar”.
Lind pyetja: A arriti të japë shfaqja jonë e javëpasjavshme një përafrim të denjë të tragjedisë në fjalë, cilësuar si “piktura më e pasur dhe më e thellë” e Shekspirit? E megjithatë, arritje mund të cilësohet edhe përpjekja… plot klithma histerike (tipike të interpretimit dramaturgjik shqiptar të ditëve që jetojmë); recitime në vend të interpretimit dhe ndërthurje gjinish muzikore (nga polifonia te xhazi), risi në vijueshmëri e teatrit eksperimental kjo…
“Deklamoe monologun, të lutem, ashtu si të tregova, lehtë, në majë të gjuhës, po n’e bërtitsh me gojën plot, siç bëjnë disa prej aktorëve tanë, do të më pëlqente më mirë, sikur radhët e mia të m’i pëlliste nonjë tellall… Në vërdallën e pasionit duhet të kesh një masë, e cila t’i japë lodrës njëfarë lezeti.” Këto janë këshillat e Hamletit brenda tragjedisë “Hamleti”, po, me sa duket, s’kanë përbërë interes as për regjisorin, as për aktorët. Zëri i fortë i një brenge të thellë nuk vjen me britma e klithma, siç ndodh rëndom në skenat tona.
Teorikisht ata ndoshta e dinë që u dashka harmonizuar plastika me mendimin, ashtu si Hamleti vazhdon këshillon brenda rolit: “Ujdis veprimin me fjalën, fjalën me veprimin; dhe kij gjithnjë përpara sysh, që të mos e kapërcesh masën e natyrës; se çdo gjë e tepruar largohet nga qëllimi i lodrës… Tani, po të teprohet kjo apo të dobësohet, ndonëse mund t’i bënjë të paditurit të qeshin, s’mund veç t’i bënjë njerëzit me shije të helmohen; gjykimit të këtyre duhet t’i jepni më tepër rëndësi se një teatri të tërë prej të tjerëve”. Veçse, a realizohet kjo? A ka zot që mund t’i bëjë të vetëdijshëm për “helmin” që lëshojnë amatorët apo ata që përjetësisht ngelen amatorë?…
Një tjetër pengesë për një shfaqje të mirë vjen edhe nga shkaqe komerciale, dukuri jo e re kjo për artin, teksa në brendësi të “Hamletit” Shekspiri sqaron për aktorët e kohës së vet: “Disa kohë s’përfitonin dot asnjë kacidhe për një lodër, veç pasi të rriheshin shkrimtarët dhe aktorët me kundërshtarët e tyre.” Mirëpo kjo përligjje, sado mirëdashëse, nuk mund t’i lërë pa helmuar “njerëzit me shije”, por, pse jo, edhe ata që pretendojnë se kanë shije.
Shumëkush në realitetin tonë ka të drejtë të habitet me ekzistencën e shijes dhe me shqetësimin ndaj humbjes së saj… Por ja që kur koha të rrjedhë dhe sytë do të kthehen pas, shfaqjet karnavaleske që sot shiten për tragjedi, do të zhduken lehtë, po aq sa gjurmët nga puhiza ere. “Kij mendjen dhe i përdor mirë; se janë përmbledhja dhe kronika e shkurtër e kohës: është më mirë të kesh një epitaf të keq pas vdekjes se raportin e tyre të lik sa rron”, këmbëngul Hamleti brenda “Hamletit”.
Kush mund të thotë, përpos ndonjë “Polloni” a “Laerti” se mendja e lartë e Hamletit mishërohej në figurën e Xhuvanit? Ushtar, oborrtar e shkollar, Hamleti do të thotë se është i ri, i stërvitur, e i ditur. Spikat në të “bujaria e sovrania sqojtësi”. Rrjedhimisht, një qenie e lartë, krijuar nga një penë e artë. Me gjithë respektin për përvojën shumëvjeçare të Xhuvanit dhe, relativisht, për talentin e saj, veç një hipokrit mund të pranojë me zë të lartë se gjallon në të zhdërvjelltësia e një të riu, aq më tepër e një ushtari; eleganca e oborrit apo thellësia e mendimit.
Ky përditësim, mjaft i largët, i Hamletit, s’na vë përpara veçse imazhin përjetësisht të trishtë të portretit të aktores. Hamleti nuk është një qaraman i shtyrë në moshë, të mos harrojmë… Në portretin e tij inteligjent s’mund të vërtitet ironia boshe. I vetmi çast, ndoshta, kur Luiza Xhuvani emocionoi, ishte skena në dhomën e së ëmës tek i krahason dy mbretërit, por jo më.
Eksperimenti në fjalë, ndërkohë që vendosi të dyfishojë në moshë Hamletin, njëkohësisht përgjysmoi mbretin Klaud. Pse jo? Dhe pritej prej tij të mbante barrën e një kryedinaku të regjur, hipokriti, vrasësi të aftë për të shkelur mbi gjakun dhe të paaftë për t’u penduar e pasur mëshirë??? Një kriminel, të cilit mezi i lëviznin edhe sytë në interpretim???
Për raste të tilla do ta ketë pasur fjalën Shekspiri kur në gojën e Hamletit vë fjalët: “Oh, më turbullohet shpirti kur dëgjonj nonjë djalosh të shëndoshë e flokëbush ta copëtonjë e ta reckosë pasionin, t’ua çjerrë veshët dëgjonjësve, më të shumët e të cilëve s’janë të zotët të çmojnë veç pantomima dhe shamata pa kuptim”.
Zgjedhja e gabuar e imazhit përkatës ndihej në çdo personazh, qoftë ky edhe dytësor: në Gertrudën e shtirur; në Ofelinë, pesha e së cilës mbeti në buzët e saj; në Horatin, trim e stoik në tekst, që u shfaq gati pa ekuilibër në skenë; në Pollonin, ironik në mënyrë qesharake, që u gjet me vend të palosej më dysh për t’u vjetruar? Në Laertin e parritur në jetë dhe rol? Në Rozenkracin dhe Gildensternin, të cilët nga oborrtarë erdhën në stilin e gaztorëve homoseksualë?
Shpengimi i kërkuar i aktorëve dhe jo i ardhur natyrshëm, i plotësuar me lëvizje artesh marciale, nuk është se ngeli i padukshëm…
… dhe, teksa teatri ynë priret drejt bashkëkohores, do të duhej ta bënte këtë pa cenuar seriozitetin dhe madhështinë e veprës e për pasojë të personazheve të saj, të cilët përfunduan në imazhe tragjiko-komike.
Me vënien në skenë të “Hamletit” apo “të sivëllezërve” të tij ka dy anë medaljeje. Nga njëra anë, je “i mbrojtur” prej veprës madhore. Kush mund ta përçmojë Shekspirin? Nga ana tjetër, je i eklipsuar prej saj. Kështu, një vepër e rëndësishme, subjekti i së cilës zë fill që nga antikiteti, kërkon domosdo stërmundim, në mënyrë që emocioni të përftohet sërish e sërish…
Për shkak të konceptit kohë, ndoshta, tkurrja e tekstit humbi kafkën-simbol brenda “Hamletit”, por ajo që duhet të na shqetësojë më tepër, në të vërtetë, është humbja edhe e “skeletit” teatror në skenën tonë…
Artistë në zë, por jo vetëm ata, teksa shohin vetveten kohë më vonë, kur tashmë kanë krijuar përvojë, më së shpeshti shprehen: do të doja ta kisha realizuar ndryshe. Me shumë mundësi, në rastin e aktorëve të rinj, të përfshirë në shfaqje të tilla, deklarata s’është çudi të jetë: s’do të doja ta kisha realizuar fare. Mes tyre ka talente, të cilët keqdrejtohen me rrezikun e largimit nga pasioni që i karakterizon. Kështu që Shekspiri do të na lejojë t’ia përdorim edhe një shprehje të tij me përshtatje: “Nuk do ta vazhdojnë zanatin e tyre kur të rriten? Nuk do të thonë pastaj që shkrimtarët (regjisorët) e tyre u bëjnë një dëm, kur i vënë të tallen me zanatin e tyre të nesërm?”.