Nga Elizabeth Gowing-BBC-Travel
E nisa me nxitim udhëtimin e mëngjesit dhe isha duke u marrë ende me vazot e tubat e kremrave teksa furgoni u nis. Po lija Kukësin për një udhëtim dyorësh drejt maleve. Furgoni ishte mbushur plot, me pasagjerë dhe bagazhet e tyre. Udhëtarët kishin lëkurën e pastër dhe strukturën e fortë kockore të cilën isha mësuar ta shihja te burrat e gratë e rajoneve malore në veri të Shqipërisë, por u habita nga bagazhet e tyre.
Ka një shprehje të tmerrshme në Kanun që ‘gruaja është një thes që duhet përdorur mirë’. Por këtu, ishin gratë e thata me shall në kokë dhe me gërshetat e gjata ato që përdornin thasët, duke mbushur furgonin me to. Pranë meje, një grua kishte një çantë të madhe të mbushur me bukë të porsadalë nga furra. Para saj ishte gruaja që e dëgjova të debatonte me shoferin para se të fuste brenda një çarçaf gjigant të lidhur si boçe përreth një mase të madhe kërcejsh e lulesh, një pjesë e të cilave kishin mbushur dyshemenë e furgonit.
Kureshtjen ma shoi një grua – që më vonë u prezantua thjesht si ‘gruaja e Naimit’, një tregues i qartë për pikëpamjet tradicionale për gratë – e cila i tregoi gjithë furgonit se çfarë kishte në gjithë atë dëng bimësh që ajo po çonte në shtëpi nga Kukësi.
‘Pa kërcejtë, thanë! Vjet i donin kërcejtë, ndërsa sivjet nuk i duan. Tani duhet t’i marr prapë në shtëpi. Ndoshta do t’ua hedh dhenve’.
Doli se fliste për Primula veris, një nga bimët e shumta mjekësore të egra që mblidhen në Shqipëri. Nuk ia kishin pranuar për shkak se kishte këputur edhe kërcejtë në vend që të mblidhte vetëm lulet, me sa duket një rregull i ri në tregun ku kishte shkuar t’i shiste.
‘Domethënë, ti mbledh lule?’, e pyeta.
I gjithë furgoni m’u përgjigj: ‘Po!’
Sapo u shfaq interesimi im, udhëtimi u shndërrua në një mësim me ilustrime. Për shembull, Primula veris – gruaja e Naimit më përhapi ca petale të verdha të thara në dorë – aty njihen si lule gishti. ‘Shih se si e ka formën lulja, si dorë’, më tha.
Burri para meje më tregoi me gisht nga dritarja. ‘Lule plaku. Një euro kilja’.
Dikush tjetër u bashkua në bisedë: ‘Lule murrizi, të vështira për t’u mbledhur’.
Po mësoja një mënyrë të re për të kuptuar jetën në fshat.
Të gjitha këto lule mblidheshin dhe çoheshin në Kukës për t’u shitur për eksport. Por, i pyeta pasagjerët, si i përdornin ata vetë lulet që mblidhnin?
Ndoshta duhej ta kisha gjetur vetë përgjigjen – stacioni i fundit i furgonit tonë ishte një fshat i quajtur Çajë. Po shkoja në një fshat të quajtur ‘çaj’.
Kjo zonë është si pjesa më e madhe e Shqipërisë, që është 77% malore, dhe përfiton nga klima mesdhetare dhe nga toka që kishte pak kontaminim me kimikate gjatë regjimit komunist që ra në fillim të viteve ’90. Të gjithë këta faktorë i bëjnë bimët e egra të Shqipërisë shumë të kërkuara jashtë. Kjo industri ofron mundësi të mëdha ekonomike për gratë që ishin në furgon, megjithëse bimët që mbledhin duhet të përmbushin standarde ndërkombëtare, si për shembull të mos kenë shumë material të papërdorshëm, si kërcelli.
Kur mbërrita në Bujtinën Musaj të Donika Musajit, shpresoja të më jepnin çaj mali, pija e verdhë që vjen nga zierja e bimës Sideritis syriaca. Por, më ofruan një çaj më të errët të bërë nga boronica të thara. ‘Vjet mblodhëm mbi 100 kile boronica’, më tha Donika teksa gjerbja e kënaqur antioksidantët me një shije të lehtë myshku.
Kjo familje, dhe ato që kishin anëtarë në furgon, ishin vetëm disa nga më tepër se 100 mijë familje shqiptare të angazhuara me kultivimin apo mbledhjen e bimë mjekësore dhe aromatike. Në të gjithë vendin i bie një në shtatë shtëpi është e lidhur me këtë sektor që nxjerr deri në 28 milion dollarë në eksporte. Midis 2018 e 2019, u eksportuan deri në 12 mijë tonë lule gishti, boronica e bimë të tjera të kërkuara nga gastronomia e huaj dhe tregjet farmaceutikë.
‘Hajde ta shohësh’, më tha Donika dhe më mori në katin sipër për të më treguar kontributin më të fundit për atë tonazh gjigant. Ballkoni i sipërm ishte zverdhur nga një qilim lule gishti që thaheshin në ajrin e ngrohtë të verës. Dukej sikur kishte sjellë një lëndinë në shtëpi. Po shihja me ankth për kërcej, por ajo e dinte që duheshin mbledhur vetëm lulet. Kur kjo ngarkesë të çohej në Kukës, nuk do të kishte rrezik t’ia kthenin mbrapsht.
Dhe që nga Kukësi do të shkonin, përmes ndërmjetësve dhe eksportuesve, te kompanitë e huaja që janë të uritura për primula veris të cilësisë së lartë të mbledhur në gjendje të egër. Ato lule mund të mos duket si përbërës për toner, serume dhe maska sysh me epitete si ‘brilant’, ‘lëkurë perfekt’, ‘lëmues’ apo ‘anti-moshë’, por produket që shohim në revistat e bukurisë varen nga lule gishtit e thara në këto ballkone shqiptare, të ngjeshura nëpër furgonë e pastaj, me kismet, të shpërndara kudo në botë.
Po mendoja për atë vazon e vogël të kremit që përdora në mëngjes dhe po vrisja mendjen se sa orë mund të jenë dashur për ta prodhuar.
‘Dalim nga ora 8 e mëngjesit deri në 6 në mbrëmje gjatë sezonit’, më tregoi Musaj. Mund t’i shihja gratë nëpër kodra, të armatosura me kosore që iu jepnin një pamje pirateske, e me thasët lidhur si përparëse. ‘Këtë bëjmë nga maji në shtator. Nga tetori nis bora dhe nuk ka lule. Atëherë kujdesemi për bagëtinë’.
Burri i Donikës, Xheladin, hyn në bisedë. ‘Na pëlqen këtu. E duam ajrin e freskët. Nuk dua të blej në dyqan. Nuk më pëlqen Coca-Cola. Kam versionin tim organik, dhallën’.
Dreka ishte një shfaqje lëngëzuese e atyre që kishte familja: byrek me lëpjetë, djathë i bërë vetë, sallatë domatesh nga bahçja, speca të kuq të pjekur.
‘Edhe shiltja ku je ulur’, më tregoi me gisht Musaj. ‘Ka qenë delja jonë’.
Unë luajta vendit pakëz e sikletosur.
‘Edhe buka. Furra më e afërt është dy orë larg, kështu që edhe bukën e bëjmë vetë’. U zgjidh edhe misteri i çantave të mbushura në furgon. Ato franxholla ishin thjesht për të kursyer kohë, të blera në qytet kur të jepej rasti.
Pasi hëngrëm, dola me djalin e Musajit, Ardianin. Po binte muzgu dhe përmes territ u materializua një skenë e lashtë. Një radhë kuajsh të lodhur, ngarkuar me thasë najloni, udhëhiqeshin nga burra po aq të lodhur teksa ktheheshin nga kullotat sipër fshatit. Ardiani më shpjegoi çka po shihja.
‘Dje dhe sot e kanë kaluar duke kërkuar lule dhe natën e kanë kaluar në kasollet në mal’.
Anila Aliaj nga OJQ-ja Connecting Natural Values With People (CNVP – Të lidhim vlerat e natyrës me njerëzit) – e cila ka një projekt për zhvillimin e këtij sektori me financim nga Ambasada Suedeze dhe që aktualisht punon me mbi një mijë fermerë – më shpjegoi më tepër rreth asaj që bëjnë të mundur thasët e kosoret. ‘Ky sektor u jep mundësinë grave të kenë të ardhura dhe të bëhen ekonomikisht të pavarura nga burrat e tyre’, më tha. ‘Por gratë nuk duhet të jenë thjesht punëtore që mbledhin bimët, por edhe vendimmarrëse në tregtimin e produktit’. Shumica e bujqve me të cilët punon projekti i saj janë gra.
Aishe Ivani, infermierja e fshatit Çajë, tregon se si e ndihmojnë bimët mjekësore komunitetin e saj për pavarësi. Edhe ajo shkon për të mbledhur bimë gjatë kohës së lirë dhe thotë se me aksesin ‘në natyrë që na ka bekuar Zoti jemi doktorë të vetes’. 53 vjeç, ajo është një tjetër grua së cilës i admiroj lëkurën dhe e pyeta nëse lule gishtit kanë të bëjnë me shkëlqimin e faqeve të saj. Megjithatë, ajo dukej se besonte më tepër te ushqimi se sa te përmbajtja e asaj vazoje të vogël ku unë kisha varur shpresat kundër rrudhjes. ‘Është ushqimi organik që më mban të re’.
Për ata nga ne që e kemi më të lehtë të inkorporojmë në regjimin e mirëqenies diçka nga sirtarët e banjos në vend të dollapit të kuzhinës, bimët malore të Shqipërisë ofrojnë një tjetër shpresë. Vaji i helikrisumit, e quajtur si lulja e përjetshme, është një tjetër përbërës në serumet e natës dhe produktet rigjeneruese faciale. Ashtu si lule gishti, kjo është një tjetër bimë që rritet në ajrin e pastër të malit dhe përdoret nga kompanitë kozmetike kudo në botë për vlerat e saj në ruajtjen e tonit të fytyrës.
Teksa vazhdova edhe më tej në veriun e Shqipërisë, anës rrugës takova një tjetër grup grash që mblidhnin gjethe. Më thanë se kishin ardhur nga një fshat aty afër që quhej Gruemirë. Po mblidhnin helikrisum, dhe i pyeta nëse mund t’i fotografoja.
‘Po, por më bëj të dukem bukur’, tha me shaka njëra prej tyre.
Duke menduar gjithë vajet dhe petalet e çmuar me të cilat furnizojnë direkt kompanitë tona kozmetike, më tepër sens ka që unë – apo të gjithë ne – ta kërkojmë këtë prej tyre