Reportazh rrëqethës/ Jeta në një qytet të pushtuar nga bandat

Në Port-au-Prince nuk mund t’i shohësh kufijtë, por duhet të dish se ku janë. Jeta juaj mund të varet nga kjo. Bandat rivale po gdhendin kryeqytetin Haitian.

Ata rrëmbejnë, përdhunojnë dhe vrasin sipas dëshirës. Ata e demarkojnë territorin e tyre me gjak. Ti kalon nga terreni i një bande në tjetrin, por mund të mos dalësh dot përsëri.

Ata që jetojnë aty mbajnë një hartë në mendje. Kështu kanë ndarë këtë qytet të vrullshëm në zona jeshile, të verdha dhe të kuqe. E gjelbra do të thotë pa grupe. E verdha mund të jetë e sigurt sot dhe vdekjeprurëse nesër. E kuqja është një zonë e ndaluar. Zona e gjelbër po zvogëlohet ndërsa bandat e armatosura fort po shtrëngojnë kontrollin e tyre.

Grupet e armatosura kontrollojnë – dhe terrorizojnë – të paktën 60% të kryeqytetit dhe rrethinave të tij. Këtë e raportojnë grupet e të drejtave të njeriut nga Haiti. Ata kanë rrethuar qytetin. Kontrollojnë rrugët brenda dhe jashtë. OKB thotë se bandat vranë pothuajse 1000 njerëz midis janarit dhe qershorit të këtij viti.

Port-au-Prince është i vendosur midis kodrave të gjelbra dhe ujërave blu të Karaibeve. Ai është i mbuluar nga nxehtësia dhe neglizhenca. Plehrat janë në disa vende deri në gju. Nuk ka asnjë kryetar shteti (i fundit u vra në detyrë), nuk ka parlament funksional (bandat kontrollojnë zonën përreth tij) dhe kryeministri i mbështetur nga SHBA, Ariel Henry, është i pavotuar dhe thellësisht jopopullor.

Shteti mungon në veprim. Njerëzit po vuajnë nga krizat e mbivendosura. Pothuajse gjysma e popullsisë – 4.7 milionë haitianë – po përballen me urinë akute. Në kryeqytet rreth 20 mijë njerëz po përballen me kushte të ngjashme me urinë, sipas OKB-së. Kjo është e para për Amerikën. Kolera ka bërë një rikthim vdekjeprurës. Por bandat e armatosura janë murtaja më e madhe.

Ata vendosin edhe oraret. Ora e pikut të mëngjesit – midis orës 06:00 dhe 09:00 – është koha e pikut të rrëmbimeve. Shumë prej njerëzve janë rrëmbyer nga rrugët kur kanë qenë duke shkuar për në punë. Të tjerë vihen në shënjestër në orët e pikut të mbrëmjes – nga ora 15:00 deri në 18:00.
Rreth 50 persona nga stafi i hotelit tonë në qendër të qytetit jetojnë këtu sepse është shumë e rrezikshme që ata të shkojnë në shtëpi. Pak dalin pas errësirës. Menaxheri thotë se nuk del kurrë nga ndërtesa.

Rrëmbimi është një industri në rritje. Ka pasur 1107 raste të raportuara midis janarit dhe tetorit të këtij viti, sipas OKB-së. Për disa banda është një fluks i madh të ardhurash. Shpërblimet mund të shkojnë nga 200 dollarë deri në 1 milion dollarë. Shumica e viktimave kthehen të gjalla – nëse paguhet shpërblimi – por ata detyrohen të vuajnë.

“Burrat rrihen dhe digjen me materiale si plastika e shkrirë” – thotë Gedeon Jean, nga Qendra e Haitit për Analizë dhe Kërkim për të Drejtat e Njeriut. “Gratë dhe vajzat u nënshtrohen përdhunimeve në grup. Kjo situatë i nxit të afërmit të gjejnë para për të paguar shpërblimin. Ndonjëherë rrëmbyesit thërrasin të afërmit në mënyrë që ata të dëgjojnë përdhunimin duke u kryer në telefon.”

Mëngjes në Delmas

Ne udhëtojmë me makinë të blinduar. Normalisht, kjo është e rezervuar për linjat e frontit në zonat e luftës si Ukraina, por është e nevojshme në Port-au-Prince për të shmangur rrëmbyesit. Është një mbrojtje që shumë njerëz këtu nuk mund ta përballojnë. Është vendi më i varfër në hemisferën perëndimore, i prirur për katastrofa natyrore dhe politike.

Rrëmbyesit u përkasin bandave rivale – të cilat janë grupuar kryesisht në dy koalicione të mëdha: G9 dhe G-Pep. 

Duke udhëtuar për në një takim herët në mëngjes në fund të nëntorit, hasëm në një skenë krimi në periferinë e klasës së mesme, në lagjen Delmas 83. Plumbat mbushën trotuarin duke shkëlqyer nën rrezet e diellit. Një burrë u shtri i vdekur në një rrugicë të pasme me fytyrën poshtë mbi një pellg gjaku.

Një kamionçinë gri 4×4 është kthyer në një mur. Nga njëra anë është e mbushur me vrima. Një AK-47 shtrihet në tokë pranë tij. Policia e armatosur rëndë rrethon kamioncinën. Kureshtarët grumbullohen së bashku në rrugë. Nëse kanë pyetje, nuk i bëjnë. Kur jeton nën hijen e bandave, ia vlen të heshtësh.

Policia na thotë se ata ishin përfshirë në një shkëmbim zjarri me një grup rrëmbyesish që shpresonin të merrnin viktimën e tyre të ardhshme. Banda iku në këmbë. Njëri prej tyre la pas gjak. Rrëmbyesi i dyshuar u gjurmua në rrugica ku edhe u vra.

“Kishte një betejë midis një oficeri dhe të këqinjve. Njëri prej tyre vdiq” – thotë një veteran i policisë, i cili nuk donte të përmendej. Ai thotë se situata në kryeqytet nuk ka qenë kurrë më e keqe. E pyeta nëse bandat ishin të pandalshme. “Ne i ndaluam. Sot” – përgjigjet ai.

Në të gjithë qytetin, po atë mëngjes edhe Francois Sinclair, një biznesmen 42-vjeçar, dëgjoi një breshëri armësh. Ai pa persona të armatosur që mbanin dy makinat përpara tij. Kështu që i kërkoi shoferit të tij të kthehej. Por teksa tentonin të largoheshin, ata u pikasën.

“Nga askund më qëlluan brenda makinës sime dhe kishte gjak kudo” – na thotë ai, i ulur në një karrocë në një spital traumash të drejtuar nga Medicins Sans Frontieres (MSF).

“Mund të isha qëlluar në kokë”, thotë ai. “Kishte edhe persona të tjerë në makinë”. Ka një fashë në krahun e tij ku një plumb kaloi nëpërmjet.

E pyes nëse ka menduar ndonjëherë të largohet nga vendi për t’i shpëtuar dhunës. “Dhjetë mijë herë,” përgjigjet ai. “Unë nuk munda të telefonoja as nënën time për t’i treguar asaj se çfarë më ndodhi sepse ajo po plaket. Si janë gjërat këtu është më mirë të largohesh nëse mundesh.”

Ky është një refren që e dëgjojmë vazhdimisht, por shumica e haitianëve nuk ka ku të shkojë.

Repartet e spitalit të MSF janë plot me viktima me armë zjarri. Shumë të goditur nga plumbat qorrë. Claudette, e cila ka një këmbë të prerë të sapofashuar më thotë se tani nuk mund të martohet kurrë. Aty pranë është edhe 15-vjeçarja Lelianne. Ajo po bën një fjalëkryq për të kaluar kohën. Ajo u qëllua në stomak.

“Unë dhe mami dolëm të merrnim diçka për të ngrënë”, thotë ajo. “Ndërsa po porosisnim ndjeva diçka. Pikërisht atëherë rashë dhe bërtita në agoni. Nuk prisja të mbijetoja. Zakonisht dëgjoj të shtëna larg nga shtëpia ime. Atë ditë ata u afruan me makinë.”

Edhe presidenti i fundit në detyrë i Haitit nuk ishte i sigurt në shtëpinë e tij. Jovenel Moise u vra nga persona të armatosur në korrik të vitit 2021. Policia fajësoi mercenarët kolumbianë. Rreth 20 prej tyre u arrestuan. Por më shumë se një vit më vonë, askush nuk është gjykuar këtu për tërheqjen e këmbëzës ose si urdhërues i vrasjes. Aktivistët e të drejtave të njeriut thonë se 4 gjyqtarë kanë ardhur dhe janë larguar nga çështja. Tani ajo është në duart e një të pesti.

Vrasja e presidentit krijoi një vakuum pushteti, të cilin bandat konkurrojnë për ta mbushur – me ndihmën e miqve të tyre.

Ekspertët thonë se grupet e armatosura kanë lidhje me figura të korruptuara politike – në pushtet dhe në opozitë. Ata furnizojnë bandat me armë, ose financa ose mbrojtje politike. Në këmbim, bandat bëjnë punën e tyre të pistë, duke gjeneruar frikë, mbështetje ose paqëndrueshmëri, sipas nevojës. Biznesmenët e pasur gjithashtu kanë lidhje me bandat.

“Ka pasur gjithmonë marrëdhënie midis politikanëve dhe disa bandave, të vendosura kryesisht në lagje të varfra. Që nga zgjedhjet në 2011, këto marrëdhënie janë institucionalizuar,” – thotë James Boyard, një ekspert i sigurisë dhe profesor i marrëdhënieve ndërkombëtare në Universitetin Shtetëror të Haitit. “Ato [bandat] përdoren si nënkontraktorë për të krijuar dhunë politike.”

Aktivistët e të drejtave thonë se ka rreth 200 grupe të armatosura në të gjithë vendin. Më shumë se gjysma e tyre janë në kryeqytet.
Nëse një anëtar i bandës arrestohet, një telefonatë nga mbështetësit e tij mund t’i lirojë pa vonesë. Madje bashkë dhe me armët e tyre. Aktivistët e të drejtave të njeriut thonë se ka shumë krime, por nuk ka dënime.

“Nuk ka ndjekje penale,” thotë Marie Rosy Auguste Ducena, nga Rrjeti Kombëtar i Mbrojtjes së të Drejtave të Njeriut të Haitit (RNDDH). “Gjyqtarët nuk duan të punojnë në këto raste. Ata paguhen nga bandat. Dhe disa policë janë si një sistem mbështetës për bandat, duke u dhënë atyre makina të blinduara dhe gaz lotsjellës.”

Oficerë të tjerë janë anëtarë të bandave, thotë aktivisti i të drejtave Gedeon Jean. “Ne e dimë se ka të paktën 2 policë në shërbim apo ish-policë, në çdo bandë. Ne e dimë se makinat me targa policie përdoren për rrëmbime. Nëse policia si institucion është e përfshirë, ne nuk e dimë.”

Disa policë aktualë dhe ish-oficerë kanë në fakt bandën e tyre, të quajtur Baz Pilat. Aktivistët e të drejtave thonë se ajo kontrollon një pjesë të rrugës kryesore në qendër të qytetit Port-au-Prince.

Bashkëpunimi i policisë nuk është mister. Oficerët mund të fitojnë deri në 300 dollarë në muaj. Disa jetojnë në lagje të kontrolluara nga bandat. Për ta mund të jetë çështje mbijetese, jo zgjedhje.

Historia e një njeriu

Ajo që po ndodh këtu – rreth dy orë fluturim nga Miami – shkon përtej dhunës së thjeshtë. Është sikur bandat e Port-au-Prince janë përfshirë në një garë brutaliteti dhe kushdo në këtë qytet me rreth 1 milion shpirtra mund të bëhet viktimë.

Një burrë i hollë rreth të 30-tave – i cili nuk ka lidhje bandash – vjen të na tregojë se çfarë duruan ai dhe gruaja e tij disa muaj më parë. Lagjja e tij kontrollohet nga një bandë, rivalët e së cilës u vranë. Për sigurinë e tij, ne nuk po përmendim emrin e zonës, apo grupit të armatosur të përfshirë.

Kur ai fillon të flasë, vazhdon për 13 minuta pa u ndalur. Sikur nuk mund t’i mbajë fjalët ose ankthin e tij.

“I thashë vetes që të shtënat janë shumë afër nesh dhe ne duhet të përpiqemi të largohemi,” thotë ai. “Por ata tashmë po sulmonin lagjen. Unë u ktheva brenda në shtëpi me gruan time. Isha aq i frikësuar sa po dridhesha. Nuk dija çfarë të bëja. Ata kryesisht vrasin të rinjtë. Gruaja më fshehu nën krevat dhe më mbuloi me një grumbull rrobash. Në gardërobë ishte fshehur nipi”.

Shumë shpejt burrat hynë në shtëpi, duke goditur gruan e tij dhe duke kërkuar informacion për anëtarët e bandës lokale. Kur nipi i tij tentoi të ikte, ata e qëlluan dhe e vranë. Burri mbeti i fshehur dhe shpëtoi.

“Doja të ikja. Doja të qaja. Ajo që më dhemb më shumë është se kur isha nën krevat, nuk shihja, por dëgjoja ata burra që përdhunonin gruan time. Ata po e përdhunonin atë dhe unë isha nën krevat dhe nuk mund të thosha asgjë.”

Më pas shtëpia e tyre u dogj dhe ai dhe gruaja e tij u larguan në drejtime të ndryshme. Ata janë ende duke jetuar të ndarë. Qëndrojnë me miqtë dhe të afërmit, por ai shpreson se ata mund të vendosen përsëri në një shtëpi me fëmijën e tyre të vogël.

Ajo që ndodhi “është një mbresë që prek trupin dhe shpirtin”. Gruaja e tij tani është shtatzënë dhe nuk e dinë nëse ai është babai, apo është një nga sulmuesit. Sido që të jetë, ai thotë se do ta pranojë fëmijën dhe do t’i vendosë emrin.

“Ajo që durova nuk ishte asgjë,” thotë ai. “Ka një zonjë që kishte vetëm një fëmijë. Ia prenë fytin para tij. Autori nuk ishte në ndonjë bandë”. Burrit dhe gruas i kanë grabitur pothuajse gjithçka, përfshirë dashurinë për vendin e tyre. “Haiti është fshirë nga zemrat tona,” thotë ai. “Çdo mundësi që të kemi, do të largohemi”.

Në atë moment ai shpërthen në lot. Gjoksi i ngrihet ndërsa qan.

Dëshmitë që kam mbledhur këtu janë ndër më të këqijat që kam dëgjuar ndonjëherë në më shumë se 30 vjet si korrespondent i huaj, duke raportuar nga mbi 80 vende. Dhe duket sikur sapo kemi gërvishtur sipërfaqen.

Për bandat e Port-au-Prince, nuk ka kufij.

Në vetëm pak ditë, takova 3 viktima të përdhunimit në grup. Më e reja vetëm 16 vjeç. Ajo dhe një e afërme u përdhunuan nga të njëjtët sulmues, të cilët më pas i kërcënuan se do t’i digjnin të gjalla brenda shtëpisë së tyre. Gruaja tjetër ishte 6-muajshe shtatzënë në kohën kur u sulmua. Teksa po e përdhunonin, burri i saj u vra. Prej muajsh ajo nuk ka mundur ta gjejë trupin e tij.

Gjithnjë e më shumë përdhunimi përdoret si armë nga bandat. Ata synojnë gratë dhe vajzat që jetojnë në zona të kontrolluara nga rivalët e tyre. Gjatë një lufte në terren në korrik në lagjen më të varfër të Haitit, Cité Soleil. aktivistët thonë se më shumë se 300 njerëz u vranë. Shumica e trupave ishin djegur.

Të paktën 50 gra dhe vajza u përdhunuan në grup.

Rrjeti Kombëtar i Mbrojtjes së të Drejtave të Njeriut të Haitit (RNDDH), i cili ka dokumentuar përdhunimet në Cite Soleil, thotë se shumë të mbijetuara “pendohen që janë gjallë”. 20 prej tyre u përdhunuan në sy të fëmijëve të tyre. 6 panë bashkëshortët e tyre duke u vrarë para se të përdhunoheshin në grup.

Pjesa më e madhe e Cité Soleil kontrollohet nga federata më e fuqishme e bandave në Port-au-Prince, G9 dhe aleatët. Burimet lokale thonë se ajo kishte lidhje të ngushta me presidentin e vrarë dhe partinë e tij në pushtet. Specialiteti i saj është zhvatja.

G9 bllokoi terminalin kryesor të karburantit në qytet në shtator, duke paralizuar vendin për gati 2 muaj dhe duke shkaktuar një krizë humanitare. Drejtuesi i saj është një ish-oficer policie i quajtur Jimmy Cherizier, i mbiquajtur “Barbecue”. Ai mban herë pas here konferenca për shtyp.

Kemi kërkuar intervistë përmes ndërmjetësve, por nuk kemi pasur përgjigje. Ai mund të jetë më pak llafazan këto ditë, sepse së fundmi është vënë nën sanksione nga Këshilli i Sigurimit i OKB-së, i akuzuar se kërcënon paqen dhe stabilitetin e Haitit.

Shtetet e Bashkuara dhe Kanadaja kohët e fundit sanksionuan dy politikanë nga Haiti, përfshirë presidentin në detyrë të Senatit, Joseph Lambert, për gjoja bashkëpunim me bandat. Burimet këtu thonë se sanksionet kanë njëfarë ndikimi sepse politikanët që përdorin bandat tani po përpiqen të gënjejnë.

“Kriminelët kanë marrë peng një vend”

Kur Jean Simson Desanclos arriti në rrugën e shkretë të një periferie të mbushur me banda, ai nuk gjeti asgjë nga familja e tij përveç guaskës së djegur të Black Suzuki të familjes. Mbetjet e djegura të gruas dhe dy vajzave të tij ishin dërguar tashmë në morg.

Josette Fils Desanclos, 56 vjeç, po merrte vajzën Sarhadjie, 24 vjeç, në universitet dhe tjetrën, Sherwood Sondje për të bërë pazar për ditëlindjen e saj. Ajo ishte gati të mbushte 29 vjeç. Të dyja vajzat kishin studiuar drejtësi si babai i tyre. Ishin “princeshat” e tij.

“Më 20 gusht humba gjithçka”, thotë ai. “Dhe nuk ishte vetëm familja ime. 8 njerëz u vranë atë ditë. Ishte një masakër.”

Desanclos beson se gruaja dhe vajzat e tij i rezistuan një përpjekjeje rrëmbimi dhe u qëlluan nga një bandë famëkeqe e quajtur 400 Mawazo, të cilët po zgjeronin territorin e tyre. “Unë drejtoj gishtin drejt tyre”, thotë ai. Vrasjet ndodhën në periferi të një zone të quajtur Croix des Bouquet, e cila ishte tashmë nën kontrollin e bandës.

Desanclos, i cili flitet butësisht dhe vishet bukur, është një avokat dhe aktivist i të drejtave të njeriut. Ai tani është një njeri i rrënuar dhe me mall për zërat që nuk do t’i dëgjojë më.

“Ju jeni gjithmonë duke pritur për një telefonatë nga fëmija juaj që t’ju thotë “Babi këtë” ose “Babi atë”. Unë humba dashurinë e jetës sime dhe të dy fëmijëve që rritëm në këtë vend të vështirë. Është sikur të jeni një multimilioner dhe befas je i varfër”.

Pavarësisht rrezikut për veten, ai kërkon drejtësi për gruan dhe vajzat e tij. “Familja është një gjë e shenjtë. Të mos ndjekësh drejtësinë do të ishte tradhti e tyre,” thotë ai. “Vajzat e mia e dinë se babai i tyre është një luftëtar, i cili nuk i braktis kurrë njerëzit, aq më pak familjen e tij. Rreziku është i madh, por çfarë mund të humbas më shumë tani?”

Ai dëshiron që bota të kuptojë një gjë për Haitin e sotëm – se bandat kanë frerë të lirë.

“Kriminelët kanë marrë peng një vend,” thotë ai. “Ata bëjnë ligjet e tyre. Ata vrasin. Ata përdhunojnë. Ata shkatërrojnë. Unë do të doja që vajzat e mia të ishin sakrifica e fundit, të rejat e fundit të vrara.”

Ai flet me dinjitet dhe bindje, por e di se dëshira e tij mund të mos plotësohet.

Në Haiti funksionojnë bandat dhe jo shteti. Kryeministri Ariel Henry nuk mund të arrijë as në zyrën e tij, sepse grupet e armatosura kontrollojnë zonën. Kemi bërë disa kërkesa për një intervistë me të, por ato janë refuzuar.

Qeveria e Haitit – ashtu siç është – ka lëshuar “një thirrje shqetësimi” për një forcë ndërkombëtare për të ndihmuar në rivendosjen e rendit. Flitet në Kombet e Bashkuara për nevojën për një forcë të armatosur jo të OKB-së, por askush nuk duket se po nxiton për ta udhëhequr atë. Madje as për të marrë pjesë.

Ndërhyrjet e huaja kanë një emër të keq dhe një histori të keqe këtu. Misioni i fundit i OKB-së mbahet mend për akuzat për abuzim seksual dhe për sjelljen e kolerës në Haiti, nëpërmjet paqeruajtësve të OKB-së nga Nepali. Epidemia vrau rreth 10 mijë njerëz.

Këtu ka pikëpamje të përziera për idenë e çizmeve të huaja në tokë. Ka mbështetje nga disa në biznese – të cilët kanë përdorur grupe të armatosura, por tani duan që ato të ndalen. Ka kundërshtime edhe nga drejtuesit e shoqërisë civile të cilët thonë se Haiti duhet t’ia dalë i vetëm.

Ndërkohë që bashkësia ndërkombëtare debaton, masakrat vazhdojnë. Burimet lokale thonë se grupet e armatosura po zgjerojnë brutalisht territorin e tyre për shkak se zgjedhjet janë vonuar. Kur politikanët vijnë duke kërkuar vota – në zonat e kontrolluara nga bandat – ata duhet të paguajnë personat e armatosur.

Mizoria e fundit ishte në hyrjen veriore të Port-au-Prince më 30 nëntor. Sipas raporteve të mediave lokale, disa persona vunë re burra të armatosur të një bande të re që përpiqej të fitonte terren dhe informuan policinë.

Personat e armatosur u hakmorën gjatë natës, duke vrarë të paktën 11 persona. Disa prej trupave u dogjën.

Kufijtë këtu po rishkruhen sërish në gjak. Ata që jetojnë në qytet duhet të përditësojnë hartën e tyre mendore, pasi një zonë tjetër po kthehet nga jeshile në të kuqe. © Marrë nga BBC, përshtati në shqip, LAPSI.al