Bota në vitin 2023: Si rendi global po vazhdon të riformohet

Meqenëse viti i ardhshëm do të sjellë sfida në përballimin e paparashikueshmërisë së pashembullt në mbarë botën, nuk është ende e qartë se si do të funksionojnë forcat e globalizimit ekonomik dhe konkurrencës politike ndërkombëtare.

Gjatë periudhës së pas Luftës së Dytë Botërore, ne kishim një rend botëror relativisht të qëndrueshëm. Më pas erdhi bota bipolare me Luftën e Ftohtë mes dy poleve. Me zhdukjen e njërit prej poleve – kur Bashkimi Sovjetik u shpërbë në 15 shtete në fillim të viteve 1990 – rendi botëror filloi të perceptohej si një botë unipolare. Megjithatë, kjo ide u sfidua që në fillim, dhe tani duket se ne jemi larg një bote unipolare.

Në vitet 1990, idetë liberale ishin gjithashtu të njohura. Me rënien e Bashkimit Sovjetik komunist, klima ekonomike dhe politiko-ideologjike e botës promovoi demokracinë liberale dhe modelet ekonomike neoliberale. Në vitet 1990, bota u riformua nën udhëheqjen e Shteteve të Bashkuara, të cilën kolumnisti i ndjerë amerikan Charles Krauthammer e quajti “momenti unipolar”.

SHBA-ja promovoi një “hegjemoni liberale” duke mbështetur demokracitë liberale, sistemet ekonomike liberale dhe institucionet ekonomike ndërkombëtare liberale. Gjatë kësaj periudhe, përkrahësit e politikave ekonomike neoliberale, përkatësisht Fondi Monetar Ndërkombëtar (FMN), Banka Botërore dhe Organizata Botërore e Tregtisë (OBT), në mënyrë efektive rritën ndikimin e tyre.

A është vërtet kështu?

Francis Fukuyama, një shkencëtar politik amerikan, e përshkroi këtë periudhë si “fundin e historisë” pasi klima ideologjike e botës evoluoi në sistemet “më të mira” politike dhe ekonomike të disponueshme. Ai dhe disa studiues liberalë prisnin që demokracia liberale, të drejtat e njeriut të përcaktuara nga perëndimi dhe sistemet ekonomike të bazuara në tregun e lirë do të përhapeshin kudo.

Rritja e globalizimit ekonomik dhe ndërvarësia që ai krijoi gjithashtu e mbështetën këtë ide. Paqja botërore do t’i pasonte këto zhvillime pasi demokracitë liberale nuk luftojnë njëra-tjetrën. Çështje të tilla si shkeljet e të drejtave të njeriut, përhapja bërthamore dhe terrorizmi supozohej të zhdukeshin nga agjenda botërore.

Ndërkohë, NATO dhe BE u zgjeruan duke përfshirë vendet ish-komuniste të Evropës Lindore. Bota perëndimore priste që Rusia të evoluonte në një demokraci liberale sipas imazhit të Perëndimit, por nuk ndodhi. Ish-republikat socialiste sovjetike Gjeorgjia dhe Ukraina treguan interes për t’u bashkuar me këto organizata, por Rusia i kundërshtoi ato. SHBA-të donin që Kina të kthehej në demokraci në vitet 1990, por ajo mbeti nën sundimin e partisë komuniste. Në fillim të viteve 2000, ishte e qartë se një rend “hegjemonist liberal” nuk po shfaqej.

Shkolla realiste e mendimit gjithmonë i ka sfiduar idetë liberale të lartpërmendura. Sipas realizmit/neorealizmit, shtetet me interesa personale janë aktorët kryesorë dhe lufta për pushtet ndërmjet tyre formëson rendin ndërkombëtar. Në fakt, deri në vitin 2010, Rusia dhe Kina filluan të ripohojnë veten si fuqi globale dhe bota unipolare filloi t’i lëshonte vendin një rendi shumëpolar. Promovimi i idealeve liberale ishte i mundur në periudhën unipolare, por u përball me sfida në një botë bipolare ose shumëpolare.

Politika liberale e SHBA-së dështoi në vitet 2000

Politika e jashtme amerikane e orientuar drejt liberalëve dështoi në shumë fronte në vitet 2000. “Hegjemonia liberale” e mbështetur nga administrata demokratike dhe republikane nuk funksiononte. Përveç rishfaqjes së Rusisë dhe Kinës si fuqi rivale, bota kishte probleme të shumta, të cilat nuk u zgjidhën nën udhëheqjen hegjemoniste të SHBA-së. Prania amerikane në Afganistan nuk mund ta stabilizonte vendin. Në vitin 2003, Iraku u pushtua për të sjellë demokracinë, por politika irakiane mbetet e paqëndrueshme. Koreja e Veriut fitoi armë bërthamore.

Siria dhe Jemeni u përballën me periudha të gjata lufte civile, të ndara në zonat e sferës së ndikimit të fuqive të jashtme. Nacionalizmi ka qenë në rritje me pretendime kontradiktore për territore në pjesë të ndryshme të botës.

Ngritja në pushtet e ish-presidentit amerikan Donald Trump në vitin 2016 ishte pjesërisht e lidhur me dështimet e politikave liberale. Trump tha “Amerika e para” dhe nuk tregoi ndonjë interes për përhapjen e demokracisë apo politikave tregtare neoliberale apo krijimin e mega zonave të tregtisë së lirë transatlantike dhe trans-Paqësorit, apo zgjerimin e NATO-s. Ai nuk i pëlqente organizatat ndërkombëtare, OKB-në, FMN-në apo OBT-në. Ai u ngrit në pushtet si antitezë e “hegjemonisë liberale” në SHBA.

Edhe pse Trump humbi zgjedhjet e 2020, ideologjia dhe baza e tij mbështetëse nuk janë zhdukur.

Tani është e qartë se e ardhmja gjeopolitike e botës nuk do të formohet sipas imazhit të Perëndimit, por ajo që do të jetë e ardhmja është një debat. Ideja e një bote hegjemoniste globale dhe unipolare humbi mbështetjen e saj. Është e qartë se ne po lëvizim në një botë multipolare.

Cilat do të jenë qendrat kryesore të fuqisë, ose “polet” dhe karakteristikat përcaktuese të kësaj bote shumëpolare në zhvillim? A do të jetë dinamika e rendit shumëpolar të ndryshëm nga ato të shekullit të 19-të, për shembull? Ne po jetojmë në një botë globale të përparuar teknologjikisht dhe gjithnjë e më të ndërlidhur. A do të bëjë kjo ndryshim? A do t’i mbijetojë sistemit të ri rendi ekonomik global i tregut të hapur?

Këto dhe pyetje të ngjashme nuk kanë marrë ende përgjigje.

Në botën tonë shumëpolare në zhvillim, SHBA, Kina dhe Rusia duket se janë qendrat kryesore të fuqisë ushtarake globale, edhe pse SHBA është ende fuqia dominuese. Shumë vende të tjera janë ngritur në statusin e fuqisë rajonale, duke mos u lidhur ngushtë me këto fuqi globale. Konkurrenca SHBA-Kinë në Azi dhe konkurrenca SHBA-Rusi në Ukrainë dhe Evropë në përgjithësi janë shembuj të luftës për pushtet midis fuqive të mëdha. Këto luftëra për pushtet po e formësojnë botën tonë. A po i rikthehemi politikës së “fuqive të mëdha”?

Ndërkohë, lufta Rusi-Ukrainë është kthyer në një ndeshje mundjeje krahu midis Rusisë dhe Perëndimit (SHBA dhe BE). Se si do të përfundojë kjo luftë dhe cila do të jetë zgjidhja përfundimtare do të ketë një ndikim të madh në rendin botëror në zhvillim.

Ndryshe nga Rusia, Kina është bërë një qendër e fuqisë ekonomike. Pekini nuk ndoqi nga afër politikat ekonomike liberale dhe në një farë mënyre, politikat ekonomike kineze mund të klasifikohen si merkantiliste. Megjithatë, Kina përfiton jashtëzakonisht shumë nga sistemi liberal i tregtisë ndërkombëtare, i krijuar dhe i institucionalizuar nën udhëheqjen “hegjemoniste” të SHBA-së dhe i administruar nga OBT.

Trump kundërshtoi politikat tregtare kineze për shkak të një shpërndarjeje të pabarabartë të fitimeve të tregtisë së lirë midis SHBA-së dhe Kinës. Administrata Trump u përpoq të ndiqte politikat proteksioniste ndaj Kinës dhe Kina gjithashtu u hakmor. “Lufta tregtare” midis këtyre dy fuqive u qetësua gjatë administrimit të Presidentit të SHBA Joe Biden, por mund të rishfaqet në të ardhmen.

Ekonomia botërore

Ekonomia botërore përfshin tre tregje kryesore. Një prej tyre është Azia Lindore, ku Kina po bëhet fuqia dominuese ekonomike, duke ia kaluar Japonisë. E dyta është Amerika e Veriut, ku SHBA-të janë dominuese. E treta është BE-ja, ku Gjermania është ekonomia më e madhe, por BE-ja ka disa ekonomi të mëdha.

Edhe pse ka pasur njëfarë rajonalizimi të tregtisë ndërkombëtare, të gjitha ekonomitë kryesore të botës vazhdojnë të operojnë në një sistem ekonomik të bazuar në treg. Globalizimi ekonomik (dhe gjithashtu politik dhe kulturor) vazhdon ndërsa teknologjitë e transportit dhe komunikimit lidhin më tej botën. Shumë vende në zhvillim adoptuan modele ekonomike të stilit aziatik, të orientuara nga eksporti në vitet 1980, pas dështimit të komunizmit dhe modelit të Industrializimit të Zëvendësimit të Importit (ISI). Kështu, sistemet ekonomike të bazuara në treg dominojnë botën; sistemet ekonomike të shumicës së vendeve janë bërë gjithnjë e më të ngjashme.

Megjithatë, pavarësisht nga ndërvarësia ekonomike në rritje, struktura politike globale është ende e formësuar nga konfliktet dhe sjelljet bashkëpunuese të shteteve sovrane. Ndërsa SHBA-ja ka humbur statusin e saj “hegjemon liberal”, teatri politik në botë është mbushur me pika të shumta problematike – nga Ukraina në Detin e Kinës Jugore, nga Siria në Gadishullin Korean – ku ne mund të vëzhgojmë konkurrencën e pushtetit të shteteve sovrane ndaj interesave të tyre kontradiktore. Kriza e Ukrainës është aktualisht demonstrimi më i rrezikshëm i kësaj gare.

Sipas disave, Kina mund të bëhet hegjemoni i ardhshëm në disa dekada, për shkak të fuqisë së saj ekonomike dhe ushtarake në rritje dhe popullsisë së saj të madhe. India është gjithashtu një kandidat për t’u bërë një fuqi dominuese. Graviteti ekonomik i botës po lëviz gjithnjë e më shumë në Azi, e cila përmban më shumë se gjysmën e popullsisë së botës, dhe qendra politike mund të zhvendoset gradualisht edhe në Azi. E ardhmja mund të sjellë një luftë Indi-Kinë për pushtet në Azi, edhe pse aktualisht është një luftë SHBA-Kinë për pushtet.

Autori Michael Beckley në artikullin e tij të titulluar, “Armiqtë e armikut tim: Si frika nga Kina po krijon një rend të ri botëror” pohoi: “Kërcënimi kinez mund të sjellë ndryshimet më të rëndësishme në qeverisjen globale në një brez.”

“Ndërsa Kina kërkon të djegë atë që ka mbetur nga rendi liberal, aktorët e dëshpëruar kanë filluar të bashkojnë forcat për të stopuar fuqinë e Pekinit… Në këtë proces, ata po riorganizojnë botën… Përplasja e sistemeve midis Kinës dhe SHBA-së do të përcaktojë shekullin e 21-të dhe do të ndajë botën”, shtoi ai.

Konfliktet dhe garat midis fuqive të mëdha, të plotësuara nga konflikte dhe gara relativisht më të vogla në çdo rajon, e mbajnë botën një vend të rrezikshëm me potencial për luftëra të mëdha.

Sigurisht, kjo nuk është në harmoni me globalizimin ekonomik dhe ndërvarësitë. Për shembull; nga njëra anë, Kina dhe SHBA janë partnerët më të mëdhenj tregtarë. Nga ana tjetër, ata janë në një garë për fuqinë ushtarake në Azi. Se si do të luajnë forcat e globalizimit ekonomik dhe forcat e konkurrencës ndërkombëtare politike dhe të sigurisë, mbetet për t’u parë.