“Nëse i besoni letërsisë, vetëm letërsisë, ajo do të jetë mbrojtja juaj qiellore. Asgjë nuk mund të ndodhë me ju”. Deri në vitin 1990, vit kur kërkoi azil politik në Francë, Ismail Kadare arriti ta bënte të tijën këtë moto, duke përdorur me kënaqësi metaforën në librat e tij të shumtë, të cilët ishin shumë kritikë ndaj regjimeve totalitare, teksa vendi i tij, Shqipëria ishte nën sundimin e një diktatori.
Ismail Kadare vdiq të hënën në mëngjes në moshën 88-vjeçare nga një atak në zemër, tha spitali i Tiranës. Ai mbërriti atje “pa shenja jete”, mjekët i bënë një masazh kardiak, por ai “vdiq rreth orës 08:40” tha spitali. Për një kohë të gjatë, shkrimtari mishëroi paradoksin e të qenit një shkrimtar i njohur dhe i persekutuar. Nëse librat e tij botoheshin në Shqipëri, shpesh ndaloheshin menjëherë nga regjimi ose në rastin më të mirë gjymtoheshin. Ai megjithatë gëzohej për këtë fakt, duke argumentuar se këto vepra ishin më të vlefshme për bashkatdhetarët e tij që nxitonin t’i merrnin.
Fitues i disa çmimeve prestigjioze duke përfshirë Çmimin Ndërkombëtar Man Booker (2005) dhe Çmimin Princi i Asturias (2009), autori gjithashtu konsiderohej rregullisht kandidat për Çmimin Nobel për Letërsinë. Në Francë, që nga viti 1996, ai ishte anëtar i asociuar i Akademisë së Shkencave Morale dhe Politike, i graduar Komandant i Legjionit të Nderit në vitin 2015. Ai ishte në fakt shkrimtari më i njohur shqiptar në botë, duke kontribuar për këtë vend të vogël të mbytur për gati gjysmë shekulli nga diktatori Enver Hoxha.
Ismail Kadare lindi në vitin 1936 në Gjirokastër, perla e Shqipërisë së Jugut, e cila ishte edhe vendlindja e diktatorit disa vite më parë. Babai i tij ishte një postier dhe djali i ri tregoi një interes të hershëm për tragjedianët grekë dhe Shekspirin në veçanti. Si fëmijë dhe pastaj si adoleshent, ai përjetoi të gjithë avatarët e komunizmit, fillimisht modën ruse, më pas kineze dhe më në fund shqiptare, kur vendi i tij u mërzit me dy fuqitë e mëdha totalitare.
Në moshën 17-vjeçare, student në Universitetin e Tiranës u shqua për vargjet e tij. Ai u dërgua në Institutin Gorki në Moskë, një terren pjellor për autorë dhe kritikë. I pëlqente si student, por më vonë deklaroi se ishte i pakënaqur si shkrimtar. Në fakt, përmbledhja e tij e parë me poezi u botua nga një botues rus, tekstet e tij të paprekura, por të shoqëruara me një parathënie që denonconte ndikimin e dëmshëm të Perëndimit.
Kadareja i ri e pranoi këtë botim. Aty zë rrënjë ky dualitet që e shënjon për shumë vite. Ai kritikohet ashpër, por tolerohet nga një regjim që sheh tek ai një fletë metalike që duhet dërguar herë pas here në Perëndim. Për një kohë të gjatë ai e përballoi këtë gjendje deri në ditën kur nuk duroi dot kompromiset dhe qëndroi në Paris me gruan dhe dy vajzat.
Ndërkohë, në vitin 1960, studenti i ri u kthye në atdhe, në Shqipëri. “Nëse mundesh, falë letërsisë, të mos e marrësh seriozisht regjimin, je i shpëtuar”, – deklaroi ai për Nouvel Observateur në 2005. Në fakt, që në fillim, ai u përpoq të minonte regjimin e Shqipërisë. Pas “Ditëve të Pirjes”, historisë së dy banditëve të vegjël indiferentë ndaj çështjes socialiste, një vepër e konsideruar menjëherë dekadente, ai botoi në vitin 1963 atë që konsiderohet romani i tij i parë.
“Gjenerali i Ushtrisë së Vdekur” gëzon sukses të madh në vendin e tij. Janë përpjekjet e pasuksesshme të një oficeri italian që shkon në Shqipëri për të marrë trupat e ushtarëve të vdekur disa vite më parë. Në vend të bashkatdhetarëve të tij, që nuk gjendeshin askund, ai do të sjellë eshtrat e ushtarëve gjermanë! Perëndimi zbulon përmes këtij libri, të përkthyer 7 vjet pas botimit në Shqipëri, se vendi i vogël ballkanik është shtëpia e një shkrimtari të vërtetë me gjëra për të thënë.
Nën tiraninë komuniste të Enver Hoxhës
Më pas, romancieri do të vazhdojë të deshifrojë dimensionin njerëzor dhe metafizik në romanet në periferi të përrallës, në procesin e zhveshjes së iluzioneve paranojake të disave. Tek “Pallati i ëndrrave” (1982), ai përshkruan një vend që i nënshtrohet diktaturës, banorët e të cilit duhet të përmbledhin ëndrrat e tyre, të cilat renditen menjëherë në mënyrë të përpiktë. Tek “Piramida” (1992), ai rrëfen tekat e një faraoni që përpiqet të revoltohet kundër traditave stërgjyshore duke ndërtuar një varr madhështor për vete. Ai përfundimisht do të dorëzohet dhe ndërtimi do të zvarritet përmes krizave dhe revoltave.
Njëkohësisht drejtoi revistën letrare “Les Lettres albanaises”, botuar njëkohësisht në shqip dhe frëngjisht, e vetmja gjuhë që mësohet zyrtarisht në vendin e tij. Ai bëhet anëtar i institucionit.
I emëruar në mënyrë të njëanshme deputet i Kuvendit Popullor, përfiton disa avantazhe në krahasim me pjesën tjetër të popullsisë, një makinë private, të drejtën për të marrë një pjesë të të drejtave nga përkthimet e tij jashtë vendit, një apartament mjaft të madh. Ai vazhdon të botojë libra me ritme të qëndrueshme, por guaska e shkrimtarit që strehohet te letërsia po çahet gradualisht.
Në vitin 1982, ai u përball një fushatë akuzash. Ironia e fundit: diktatori mbajti anën e tij. Çlirimi erdhi në vitin 1990, 5 vjet pas vdekjes së Enver Hoxhës. Ramiz Alia, njeriu që e pasoi, nuk i përmbushi shpresat e Kadaresë, i cili besonte se shihte tek ai njeriun e ndryshimit dhe të reformave. Teksa promovote “Pallatin e Ëndrrave” në Francë, shkrimtari vendosi të kërkojë azil politik. Ai shkruan: “Në një duel të tillë midis një tirani dhe një poeti, është gjithmonë, siç e dimë, poeti ai që fiton, edhe nëse për njëfarë kohe ai mund të shfaqet i mundur” .
LEXO EDHE: Ismaili iku, ne na mbetet Kadareja
Kur regjimi më në fund ra, ai u kthye në vendin e shqiponjave, duke u kthyer disa herë në vit edhe pse shtëpia e tij mbetej në Paris. Në Francë, ai vazhdon të botojë me të njëjtën rregullsi, besnik i Fayard, shtëpinë e botuesit të tij origjinal Claude Durand (1938-2015). Ishte gjithashtu në Francë kur ai ndërmori detyrën herkuliane për të riparë të gjithë punën e tij, duke krasitur ose përfunduar veprat që ai kishte vetëcensuruar. Me rënien e diktaturës, romanet e tij të rinj u bënë gjithnjë e më të shkurtër. Mikro-novela zëvendëson sagat, por kritika nuk fshihet më domosdoshmërisht në formë simbolike dhe Shqipëria është gjithmonë në qendër të shkrimeve të tij. Në fund të viteve 1990, ai u përfshi në çështjen e shqiptarëve në Kosovë. I ashpër ndaj Serbisë, ai shton numrin e intervistave dhe angazhimeve të fjalimeve publike.
Më pas do të kthehet qetësia, i përgjumur nga rregullsia e botimeve. Pas romanit “Kukulla” në 2015-ën ku evokon figurën e nënës së tij, ai publikoi në 2017 atë që është ndoshta historia e tij më intime. “Mëngjese në kafe Rostand”, i titulluar sipas selisë së tij në Paris, paraqitet si një koleksion tekstesh të përbëra të shkruara gjatë dekadës së mëparshme të jetuar midis Francës dhe Shqipërisë, me të cilat ai përfundimisht kishte bërë paqe. Romani i tij i fundit, i botuar në vitin 2022, “Mosmarrëveshja”, emblematik i gjithë veprës së tij, rindërton bisedën telefonike midis Stalinit dhe Pasternakut gjatë arrestimit të poetit Mandelstam në vitet 1930.
Në vitin 2020, koleksioni Bouquin (Robert Laffont) ribotoi me zgjuarsi dy nga veprat e tij, “Muzgu i perëndive të stepës” dhe diptikun “Kur sunduesit grinden” kushtuar pjesërisht mosmarrëveshjeve midis Shqipërisë së vogël dhe fqinjëve të saj të fuqishëm komunistë, Kinës dhe BRSS gjatë Luftës së Ftohtë. Më pas francezët zbuluan versionin origjinal të tekstit, i cili u redaktua nga regjimi shqiptar kur u publikua në vitin 1973. Ajo mbetet piktura më e mirë e jetës së përditshme të një diktature nga njeriu që e përshkroi veten si “një shkrimtar normal në një vend i çmendur”. ©Le Figaro, përshtati në shqip LAPSI.al
LEXO EDHE: Profili i The Guardian: Kadare mes lavdisë dhe mbijetesës në diktaturë
MIR I GJALL SOLLI PROBLEME POR EDHE SI I VDEKUR PER SERI SPO NA NDAHET PROBLEMI TIJE