Përgjatë bregut jugor të Detit të Zi, në një qytet me emrin Sinop, një plak mirëpret vizitorë që vijnë prej viseve të largët e të afërt. Me një fener në dorë ai hedh vështrimin përpara, sikur të jetë duke kërkuar diçka që i ka humbur. Eshtë Diogjen Ciniku, filozofi që Platoni e përshkruan si “Sokrati i çmendur”.
Prapa tij përvijohen mbetjet e një kështjelle të lashtë, një pjesë e të cilës është kthyer në burg. Këtu ndodhen shumë të burgosur politikë, bashkë me disa poetë dhe shkrimtarë të mirënjohur turq. Gjithmonë më është dukur mbresëlënës kontrasti. Nga njëra anë është Diogjeni, një shpirt i lirë i cili shijonte shumë ecjen kundër rrymës. Në anën tjetër është institucioni penal, qëllimi i të cilit është që të rrethojë me llogore autoritetin e shtetit-komb. Diogjeni i ka kthyer shpinën mureve të kështjellës, sikur të urojë që të mos i shohë më me sy.
Diogjeni, i lindur në 412 p.e.s. e shihte veten si një banor të botës – një pozicion që ia kundërvinte nënshtetësisë së qytetit-shtet. Që atëherë, “kozmopolitanizmi” ka qenë pjesë e leksikut tonë, ndonëse domethënia e saktë e këtij termi nuk ka qenë kurrë kaq e hapur për debat, sa është sot. Duke parë interpretimet e shumtë që i janë bërë kozmopolitanizmit, ndoshta ia vlen duke filuar të themi se çfarë nuk është. Kjo do të na çojë pashmangshmërisht tek shteti-komb dhe politikën e tij të identitetit.
Cdo shtet-komb ka nacionalizmin si ideologji në themelet e vet. Mund të kundërshtosh se jo çdo shtet-komb është nacionalist në të njëjtën mënyrë. Si mundemi ne të krahasojmë Suedinë demokratike, liberale, barazitiste sa i përket gjinisë, me Korenë e Veriut totalitare dhe patriarkale? Ndërkohë që kjo është në një masë të madhe e vërtetë, nga ana tjetër është gjithashtu e vërtetë që nuk mund të ketë shtet-komb, në Lindje apo në Perëndim, pa një farë shovinizmin flamur-valëvitës.
Kjo kërkon legjitimimin sistematik të dikotomisë mes një “Ne” të supozuar dhe një “Ata” të supozuar, si dhe pranimin që “ne” jemi më mirë se “ata”. Të gjithë shtetet e zhvillojnë këtë model herë pas here. Megjithatë, nëse një regjim është i bazuar në një demokraci që funksionon mirë dhe një shoqëri civile të fortë, diskutimet e tjerë munden që të kundërpeshojnë njëanshmërinë e nacionalizmit. Nëse shteti në fjalë është larg të qënurit demokratik dhe pluralist, atëherë shovinizmi shfaqet si diskutimi dominues.
Një prej sloganëve më të preferuar të ultranacionalizmit turk është “duaje ose lëre!” Këtë moto mund ta ndeshësh kudo, që nga stadiumet e futbollit, deri tek vizatimet në rrugë apo në mediat sociale. Toni është agresiv dhe këmbëngulës. Një zë anonim urdhëron njerëzit që të bëjnë një zgjedhje përfundimtare: “Nëse e doni atdheun tuaj, nuk duhet ta kritikoni. Nëse këmbëngulni që ta kritikoni, kjo do të thotë se nuk jeni patriotë sa duhet, kështu që mblidhni plaçkat dhe largohuni”.
Fqinjët e pastër përballë fqinjëve të kontaminuar
Në një roman popullor që është bërë dramë televizive, dy lagjet e Stambollit janë diametralisht larg njëra-tjetrës: Pera dhe Harbiye kozmopolitane dhe Fatihu tradicional. Fatih do të thotë pastërti. Eshtë shtëpia e kulturës myslimane, homogjenitetit, ndershmërisë dhe virtutit.
Në kontrast me të, e para përfaqëson hibriditetin, pasi aty përzihen kulturat, gjuhët dhe kuzhinat. Kështu që Pera paraqitet si burimi i pangopësisë, imoralitetit, vesit dhe sëmundjeve të transmetuara seksualisht. Mesazhi është i qartë. Zgjidh njëjtësinë ose diversitetin. Zgjidh pastërtinë në vend të hibriditetit. Ata që bëjnë zgjedhjen e gabuar privohen nga dinjiteti. Por humbja është më e madhe për gratë. Ato humbasin modestinë.
Antikozmopolitanizmi lulëzon mbi frikën. Përmes syzeve të tij të shtrembëruara, faktet mund të ndryshohen, perceptimi mund të deformohet. Një pakicë seksuale, se fetare apo etnike që nuk përbën as edhe një pikël të shoqërisë mund të paraqitet si një rrezik madhor.
Gazeta më e madhe greke në Turqi, Apoyevmatini, shet vetëm 600 kopje, duke parë që minoriteti grek është tkurrur shumë. Megjithëkëtë, kur u ngrit statuja e Diogjenit, shkaktoi shumë debate. Disa u shqetësuan që një “filozof grek” po nderohej në tokë turke.
Kreu lokal i partisë nacionaliste MHP kundërshtoi duke thënë se “një burri që rrinte gjysmë lakuriq dhe që masturbonte rrugëve” nuk i duhen bërë nderime. Fakti që statuja mbante një fener, për të aluduar që Diogjeni ishte në kërkim të një njeriu të ndershëm, ishte një fyerje për banorët e Sinopit. Kryetari i MHP shtoi se incidenti i kujtonte një prej forcave që dëshironte të krijonte një shtet grek në rajonin e Detit të Zi.
Nacionalizmi është mjeti i duhur për të qenë i fuqishëm dhe në të njëjtën kohë për t’u shfaqur si viktimë. Anëtarët e partisë së ekstremit të djathtë, Jobbik në Hungari shpesh herë flasin për “t’ua rimarrë vendin e tyre hebrenjve dhe romëve”.
Duke refuzuar vlerat liberale perëndimore dhe Bashkimin Europian, udhëheqësit e Jobbik pretendojnë se Hungaria ka patur një identitet të dyfishtë, duke qenë edhe perëndimore edhe lindore, dhe është koha për të zgjedhur. Partia e ka shtuar numrin e votave gjatë viteve të fundit, duke i tronditur vëzhguesit ndërkombëtarë. Në një botë me aleanca që ndryshojnë dhe paqartësi të shumta, thjeshtësia dhe çiltërsia janë armët më të mëdha joshëse të narrativave totalitare. Ato u ofrojnë qartësi të mëdyshurve.
Herë pas here, njerëzit që dyshohen se janë “kozmopolitë” janë akuzuar edhe si “rrënjëdalë” (që nuk e duan vendin e tyre), edhe si të pashpirt (që nuk respektojnë paraardhësit e tyre). E njëjta propagandë është përdorur në fushatat anti-kozmopolitane në Bashkimin Sovjetik të Stalinit. Shumica, por jo të gjitha, e këtyre fushatave kishin në shënjestër popullsinë hebreje, që konsiderohej se kishte një përkatësi komplekse e si pasojë nuk ishte patriote sa duhej.
Ndërkohë që nacionalizmi mendon, flet dhe komandon me “o me ne… o me ata”, kozmopolitanizmi beson se është e mundur të jesh “të dyja”. Ndërkohë që nacionalizmi përdor pikëçuditëse, kozmopolitanizmi e përfundon çdo fjali me një presje.
Nga një këndvështrim kozmopolitan, çdo qenie njerëzore ka përkatësi të shumëfishtë. Një fëmijë i lindur në Holandë, me prindër marokenë, nuk ka nevojë të zgjedhë ose “Islamin”, ose “Europën”, pavarësisht asaj që thonë politikanë si Geert Uilders. Ai mund të jetë edhe mysliman edhe europian në të njëjtën kohë.
Një armen i moshuar i diasporës mund të ndihet i lidhur me disa vende; me Amerikën apo Australinë ku ka migruar, me Armeninë ku ndoshta ka ndërmend që të varroset dhe me Anadollin, prej ku e gjithë familja e tij është dëbuar me forcë. Në vend që të reduktojë qeniet njerëzore në një “etiketë” të vetme, kozmopolitanizmi këmbëngul në realitetin e disa “vetveteve” të shkrira në një.
Por mbetet për të përcaktuar se kush është kozmopolit. A është dikush që jeton në megaqytete shumëkulturorë si Nju Jorku, Londra apo Berlini? A është dikush që ka më shumë se një trashëgimi etnike apo racore? A e bën dikë fakti që ka baba xhamajkan dhe mama franceze, automatikisht një kozmopolit? Përgjigja për të gjitha është “jo”.
Të jesh kozmopolit kërkon më pak hibriditet, se sa vlerësim të hibriditetit. Kërkon ndërgjegje në vend të gjakut dhe gjeneve. Të jetosh në Bruklin apo Krojsberg nuk të bën kozmopolit. Nëse nuk ka një urë mendore/morale mes “mua” dhe “njerëzimit”, nuk ka kozmopolitanizëm të vërtetë. Që ky të ekzistojë, duhet të ketë një mirëkuptim, dhe siç e ka thënë Pol Reinbou, një “mirëkuptim që vë në dyshim tendencat e veta imperiale”.
Pankaj Mishra ka treguar se të gjithë ne jemi në udhëkryq. Asnjë prej ideologjive tradicionale të të djeshmes nuk ka fuqinë që t’u japë energji dhe orientojë format e sotme të mobilizimit politik. Mund të mos ketë normalitet në botën perëndimore, siç e thotë Mishra me të drejtë, por kjo nuk ndodh vetëm prej trashëgimisë së imperializmit, por gjithashtu për shkak të mungesës së meritokracisë, intolerancës ndaj diversitetit dhe autoritarizmit. Të gjithë këto janë të pranishme në Turqi, një vend që nuk është kolonizuar asnjëherë në historinë e vet dhe sërish nuk është normal.
Kozmopolitanizmi nuk është multikulturalizëm
Kozmopolitanizmi nuk është multikulturalizëm. Nuk është as një version romantik i humanizmit apo universalizmit monolit. Eshtë gjithashtu e rëndësishme të pranojmë se kozmopolitanizmi nuk është një ide e huaj e importuar prej botës joperëndimore, me qëllimin për të çuar përpara kapitalizmin liberal dhe vlerat e tij.
Ideja e të qënurit i ndërlidhur me qenie të tjera njerëzore është e trashëguar edhe në shumë kultura Lindore, duke përfshirë misticizmin Islam. Poeti sufit Rumi fliste për të jetuarit si një busull. Njëri akrep i busullës do të bazohej në fenë ku kishte lindur, ndërkohë që akrepi tjetër do të rrotullohej bashkë me të 72 kombet e tjerë. Ishte e mundur të ishe prej “këtu” dhe “kudo”. Ishte e mundur të shkrije në një, lokalen dhe universalen.
Kozmopolitanizmi e humbi forcën dhe besueshmërinë atëherë kur u përpoq të qëndrojë mbi njërën këmbë (“akrep”). Një kozmopoltanizëm i ri mundet të qëndrojë mbi të dy këmbët. Në vend që të reduktohemi në kundërshtimin binar të politikës së identitetit, ne duhet të bëjmë ekzaktësisht të kundërtën: duhet të shumëfishojmë lidhjet dhe përkatësitë tona. Unë jam nga Stambolli, por ka një pjesë timen që është nga Egjeu dhe Lindja e Mesme dhe Azia dhe Ballkani dhe Europa Lindore dhe Europa. Dhe kam një shpirt global. Sa më shumë definicione lidhen me një individ, aq më të shumë janë shanset që vetvetja ime të mbivendoset me vetveten e dikujt tjetër. Mbivendosja e vetveteve i afron njerëzit dhe redukton tensionet, urrejtjen dhe shovinizmin. Eshtë më e vështirë të urresh një person tjetër kur beson se ke shumë gjëra të përbashkëta me të.
Po përse duhet këmbëngulur në vlerën e kozmopolitanizmit, kur koncepti dhe teoria mund të braktisen fare? Përgjigja është se ai mbetet një prej antidotëve më të mirë që ka njerëzimi, kundër marrëzisë në rritje të ksenofobisë dhe fanatizmit. Nuk kemi gjë më të mirë për ta zëvendësuar. Ende jo. Siç ka shkruajtur Marta Nusbaum, shfaqja e qytetarëve të botës sfidon “frymën e politikës së identitetit, i cili këmbëngul që përkatësia kryesore e një njeriu është me grupin e vet lokal”.
15 vjet më parë kishte shumë optimizëm se në një botë gjithnjë e më të globalizuar, nacionalizmi dhe feja do të zbeheshin. Nuk ndodhi. Ndërkohë që është e vërtetë se teknologjitë e informacionit, lehtësimi i transportit dhe lëvizshmëria e kapitalit na lidhin si kurrë më parë, ultranacionalizmi dhe fondamentalizmi janë duke u rritur.
Vetëm një krizë ekonomike është më se e mjaftueshme për të kthyer edhe më logjikët dhe moderuarit mes nesh, në ksenofobë. Problemet financiarë dhe dështimet politikë në BE ushqyen një seri lëvizjesh të të djathtës ekstreme në të gjithë kontinentin. Në Rusi, Indi, Japoni, Indonezi, në të gjithë Lindjen e Mesme dhe në Amerikën e Jugut dhe Afrikë “frika nga tjetri” është e fortë. Siç ka thënë dikur Etien Balibar, kufijtë mund të jenë duke u luhatur, por kjo nuk do të thotë se po zhduken. Nëse, siç e shpjegon Balibari, kufijtë nuk janë më brigje të politikës, atëherë nevoja për një shoqëri civile globale është urgjente.
Kozmopolitanizmi nuk është një aspiratë e të shkuarës prej të cilës mund të heqësh dorë lehtësisht. Eshtë një urgjencë. Në një botë me ndërlidhje ekonomike dhe politike, por me një izolacionizëm intelektual, kozmopolitanizmi na pëshpërit në vesh për të na treguar se ka një tjetër shteg.
Ndërkohë që ekstremiztët e të gjithë krahëve na thonë se jemi të ndryshëm dhe se kemi shumë pak të përbashkëta, në mos asnjë gjë, ideja e qytetarisë universale hedh dritë mbi humanitetin tonë të përbashkët. Mund të tingëllojë si ëndërr idealiste, por ata prej nesh që vijnë nga pjesë të botës ku etika kozmopolitane është shuar, e dinë mirë se çmimi i humbjes së kësaj ëndrre është shumë i lartë.
Shkrimtare turke, autorja e “Bastardja e Stambollit”(bota.al)