Lexova një ditë dikë që shprehej kështu, në lidhje me një ngjarje të bujshme në Tiranën e viteve 1970: “Unë nuk di ç’të them, në atë kohë nuk kisha lindur akoma.” Kjo tkurrje, në përmasat e ngushta të përvojës personale, e imazhit dhe kuptimit që kemi për të shkuarën është simptomë e një deformimi konjitiv.
Ngjarja në fjalë nuk kish të bënte fare me jetën e atij personi; por më tepër me një aksident a skandal, ku ish përfshirë një personalitet i kohës. Ky person refuzonte të “shqiptohej” ngaqë s’e kish përjetuar vetë; pa çka se, edhe sikur të kish qenë rrotull në atë kohë, njëlloj nëpërmjet thashethemeve do ta kish përjetuar. Prezumimi, në këtë kontekst, është se filtrimi i një ngjarjeje përmes subjektit i jep ngjarjes vetë diçka më tepër legjitimitet ose vërtetësi. E quajta simptomë deformimi dhe ja pse: ne, si shoqëri, nuk jemi në gjendje ose refuzojmë që ta përpunojmë të shkuarën.
Të marrim një ngjarje katastrofike të fillimviteve 1980, si vetëvrasjen e kryeministrit të atëhershëm, M. Shehu. Unë kam qenë student aso kohe, dhe e kam përjetuar drejtpërdrejt. Por si e përjeton atë dikush që, në 1980, ka qenë vetëm dy vjeç? Dhe a i lejohet këtij të fundit të thotë se “nuk mund të them gjë për atë vetëvrasje, sepse në atë kohë kam qenë fëmijë”? Ku është deformimi këtu? Te mungesa e një narrative, të përpunuar nga kultura përkatëse. Për ngjarje të tilla sillen, kryesisht në media pa reputacion dhe nga njerëz pa reputacion, versione gjithfarësh, që ofrojnë po aq realitete paralele. Nëse është tepër herët për të thënë se “këtë do ta sqarojnë historianët”, nuk është herët për t’u shqetësuar se ne, si shoqëri dhe kulturë, nuk arrijmë të krijojmë narrativa të përbashkëta. Çfarë është më serioze se ç’mund të duket: pa këto narrativa të përbashkëta, ose të bashkëndara (shared), nuk funksionojmë dot si shoqëri, por veç si një pranëvënie segmentesh të ngjitura keq mes tyre.
Këtë faj nuk ua faturon dot historianëve dhe akademisë, edhe pse këta kanë kusuret e tyre. Por ka procese të tjera kulturore – që nga biografitë e autorizuara dhe të paautorizuara, autobiografitë, memuaret, kronikat, ditaret, rrëfimet, arkivat, investigimet publicistike dhe letrare, që arrijnë ta mbushin zgavrën midis përjetimit personal, subjektiv, dhe asaj çfarë ka ndarë realisht dhe së cilës mund t’i përafrohemi, por nuk e arrijmë dot kurrë si të tillë. Ka edhe procese psikologjike, tek ata që rrëfejnë, dhe që synojnë – së paku idealisht – të pengojnë gënjeshtrën me vetëdije. Ky personi, që shfajësohej për injorancën dhe – le ta them tani – burracakërinë e vet, në fakt po e kompensonte mosbesimin te narrativa(t) nëpërmjet një tërheqjeje taktike në zhguallin e subjektivitetit primitiv.
Duke thënë “unë nuk kisha lindur atëherë”, në fakt është duke pohuar se nuk u zë besë narrativave të përpunuara nga shoqëria dhe kultura, produkt i së cilës është. Pa çka se edhe eksperiencat subjektive, të një personi në zotërim të vetes, janë edhe ato të kushtëzuara nga gjithfarë procesesh: të pranishme, subliminale dhe të pavetëdijshme. Për shkak të këtij deformimi, rriten breza që (1) nuk kanë vizione dhe nocione të përbashkëta për të shkuarën, të largët dhe të afërt; (2) refuzojnë të pozicionohen, deri edhe për ngjarje me valencë morale elementare, kur nuk i kanë përjetuar “vetë.” Disonanca konjitive dhe relativizmi moral mund të jenë kështu dy shfaqje të së njëjtit çrregullim të thellë, që rrezikon të na çojë në shpërbërje sociale.
(Peizazhe të fjalës)