Turqit mund të jenë para një kthese në historinë e tyre. Dy kandidatët kryesorë për presidencën ofrojnë rrugë thelbësisht të ndryshme për të ardhmen e vendit.
Pas më shumë se 20 vjetësh në pushtet, Rexhep Taip Erdogan premton një Turqi të fortë, me marrëdhënie shumëpalëshe në politikën e jashtme dhe krijimin e gjashtë milionë vendeve të punës, ndërsa akuzon Perëndimin se po përpiqet ta rrëzojë nga pushteti.
Rivali i tij kryesor, Kemal Kiliçdaroglu, i mbështetur nga një opozitë e gjerë, dëshiron ta kthejë këtë shtet, anëtar të NATO-s drejt një qëndrimi pro-perëndimor dhe më demokratik. Presidenti e akuzon opozitën se janë “pro-LGBT”, ndërsa partia e tij me rrënjë islamike pozicionohet në anën e familjes.
Moment i madh për sistemin qeverisës të Turqisë
Që nga viti 2017, Erdogan ka drejtuar Turqinë përmes pushtetit të fuqizuar presidencial, nga pallati i tij në Ankara. Si president ekzekutiv, ai mund të shpallë gjendjen e jashtëzakonshme dhe mund të zgjedhë ose shkarkojë nëpunësit civilë.
Nëse ai fiton, nuk do të ndryshojë shumë, thotë Selim Koru, një anëtar i grupit të ekspertëve Tepav të Turqisë. Fuqitë e tij janë tashmë aq të gjera sa nuk do të kërkojë t’i zgjerojë më tej, thotë ai.
Mirëpo, njeriu që kërkon ta zëvendësojë premton ta heqë sistemin presidencial dhe të udhëheqë si një lider “i paanshëm”, pa lidhje me partitë politike.
Zoti Kiliçdaroglu thotë se ai do t’i kthejë Turqisë parlamentin dhe një kryeministër në krye dhe do të ringjallë gjykatat e pavarura dhe një shtyp të lirë. “Unë do t’u shërbej të gjithë 85 milionë qytetarëve të Turqisë. Do të tregoj respekt për secilin prej jush”, ka premtuar ai.
Pesë partitë e tjera të koalicionit opozitar do të kenë secila një nënkryetar në presidencë, ashtu si edhe kolegët e tij partiakë që janë kryebashkiakë të Ankarasë dhe Stambollit.
Gjithsesi përpara se të zhbëjë presidencën e fuqishme, opozitës mund t’i duhet të përdorë fuqitë e saj për të zbatuar reformat nëse nuk do të ketë kontroll të mjaftueshëm të parlamentit.
Zgjedhjet parlamentare dhe presidenciale do të mbahen të dyja më 14 maj.
Lexo edhe: Dy fushatat/ Ku ngjajnë si dy pika uji, Rama dhe Erdogani
Lexo edhe: Rama fushatë për Erdogan/ Berisha: Ndërhyrje skandaloze dhe e patolerueshme
Lexo edhe: Erdogan ‘hap thesin’ para zgjedhjeve, rrit me 45% pagën minimale
Sytë nga Lindja apo nga Perëndimi
Turqia është pjesë e koalicionit të Perëndimit, NATO-s, por presidenca Erdogan ka krijuar lidhje të ngushta me Kinën dhe Rusinë, duke blerë një sistem rus të mbrojtjes ajrore S-400 dhe duke inauguruar një central bërthamor të ndërtuar nga Rusia – i pari i Turqisë – përpara zgjedhjeve.
Erdogan mbron një marrëdhënie shumëpalëshe, duke e parë Turqinë si “një ishull paqeje dhe sigurie” dhe duke ofruar Ankaranë si ndërmjetëse në luftën ruse në Ukrainë.
Kundërshtari i tij dhe aleatët e tij ndërkohë duan t’i kthehen procesit të anëtarësimit në Bashkimin Evropian dhe të rivendosin lidhjet ushtarake të Turqisë me SHBA-në, duke ruajtur marrëdhëniet me Rusinë.
Nëse Erdogan qëndron në pushtet, atëherë Selim Koru beson se ai do të vazhdojë të largojë Turqinë nga Perëndimi, pa u larguar nga NATO. “Ai dëshiron ta çojë Turqinë në një pikë në një të ardhme afatmesme ose të largët ku anëtarësimi në NATO është i parëndësishëm.”
Inflacion i lartë apo ekonomi sipas rregullave?
Ky është edhe një moment i vështirë për ekonominë e Turqisë. Inflacioni zyrtarisht është 43.68%, dhe turqit kanë pasur një krizë të forte në kostot e jetesës shumë më të rëndë se shumica. Shumë do t’ju thonë se norma reale e inflacionit ndihet shumë më e lartë.
Vitet e hershme të Erdoganit ishin fjalë për rritje ekonomike dhe projekte të mëdha ndërtimi. Dhe Turqia gjithmonë iu bind kushteve të marrëveshjeve të saj të huasë me FMN-në.
Por vitet e fundit qeveria e tij ka braktisur politikën ekonomike ortodokse. Ajo gërryen gradualisht pavarësinë e bankës qendrore, thotë Selva Demiralp, profesoreshë e ekonomisë në Universitetin Koc, duke shkarkuar tre nga guvernatorët e saj me radhë.
Inflacioni u rrit, pasi normat e interesit u mbajtën të ulëta – ndërsa monedha turke lira u zhvlerësua për të përmirësuar bilancin tregtar dhe për të rritur eksportet.
Normat zyrtare të inflacionit kanë rënë në 44%, por turqit thonë se norma reale e inflacionit në dyqane dhe tregje ndihet më e lartë
Erdogan ende premton rritje të lartë, gjashtë milionë vende të reja pune dhe një shtysë të madhe për turizmin, por Prof Demiralp beson se politikat e tij do ta mbajnë inflacionin deri në 45% për muajt në vijim.
Nëse Kemal Kiliçdaroglu dhe aleatët e tij fitojnë presidencën dhe parlamentin, ajo beson se një rikthim në politikat ekonomike ortodokse dhe një bankë qendrore e pavarur do të ulë inflacionin në 30% deri në fund të vitit 2023 dhe do të vazhdojë të bjerë pas kësaj.
Edhe nëse kjo do të thotë norma më të larta interesi, Prof Demiralp beson se Turqia mund të gëzojë një rritje të fortë nga investimet e huaja: “Për momentin Turqia është mjaft e lirë dhe vendndodhja e saj, popullsia e re dhe infrastruktura ofrojnë mundësi investimi reciprokisht të dobishme për investitorët ndërkombëtarë.”
Frika nga refugjatët sirianë
Këto zgjedhje po shikohen me shumë kujdes nga 3.5 milionë refugjatë sirianë që kanë mbrojtje të përkohshme në Turqi, pasi kundërshtari i opozitës dëshiron t’i dërgojë në shtëpi “më së shumti brenda dy viteve”.
Ky është një shqetësim i madh për sirianët, të cilët erdhën këtu kryesisht në gjashtë vitet e para të luftës deri në vitin 2017.
Më shumë se 80% e turqve duan që ata të shkojnë në shtëpi, dhe pas ekonomisë dhe pasojave të tërmetit është çështja më e rëndësishme për turqit, thotë Prof Murat Erdogan, i cili kryen një sondazh të rregullt mbi çështjen e sirianëve.
E megjithatë më shumë se 700,000 sirianë janë në shkollat turke dhe 880,000 foshnja sirianë kanë lindur në Turqi që nga viti 2011. “Unë nuk mund ta kuptoj se si ata do të largohen nga kjo jetë dhe do të kthehen në Siri” thotë Prof Erdogan.
Kandidati i opozitës, Kemal Kiliçdaroglu thotë se do të negociojë kthimin e sirianëve me Damaskun, por ndërsa Siria këmbëngul që Turqia të lërë zonën e saj tampon 30 km (18 milje) mbi kufi, kjo rrezikon që Siria të nisë sulme të reja dhe të shkaktojë një valë të re refugjatësh.
Qeveria e Turqisë thotë se më shumë se gjysmë milioni refugjatë sirianë janë kthyer në shtëpi, por opozita dëshiron që të largohen më shumë
Lideri i opozitës e di shumë mirë që një marrëveshje do të zgjaste deri në dy vjet dhe ai do t’i kërkonte Kombeve të Bashkuara ta mbikëqyrin atë. Por profesori Murat Erdogan beson se mund të duhet një dekadë për t’u zbatuar.
Presidenti Erdogan ka kërkuar të zbusë diskutimet, duke premtuar se do të përshpejtojë riatdhesimin vullnetar të një milion sirianëve përmes një marrëveshjeje me presidentin Bashar al-Assad. Por ideja e kthimit vullnetarisht të sirianëve duket e largët.
Faktori “kurd” në zgjedhje
Kurdët e Turqisë janë sa një e pesta e 85 milionë banorëve të të gjithë shtetit dhe për ta këto zgjedhje janë shumë të rëndësishme.
Një në 10 votues mbështet HDP-në pro-kurde, e cila është partia e dytë më e madhe opozitare. Ata kanë mbështetur publikisht Kemal Kiliçdaroglu për president dhe e shohin votimin si “zgjedhjet më vendimtare në historinë e Turqisë”.
Votuesit kurdë fillimisht mbështetën politikat e qeverisë Erdogan pasi të drejtat e tyre u përmirësuan në dekadën e parë të sundimit të tij. Por kjo u përkeqësua në vitin 2015, kur bisedimet e paqes u ndërprenë për t’i dhënë fund një kryengritjeje prej dekadash nga militantët kurdë PKK, të parë nga Turqia dhe aleatët e saj perëndimorë si një grup terrorist.
Presidenti Erdogan akuzon Kiliçdaroglu se është dorëzuar ndaj “shantazhit” dhe agjendës së HDP-së dhe militantëve. “Kombi im nuk do t’ia dorëzojë këtë vend një presidenti që mori mbështetje nga Kandili,” paralajmëroi ai, duke i ngritur aksionet akoma më të larta duke iu referuar selisë së militantëve në Irakun verior.
Sfidanti i opozitës ka tërhequr hapur popullsinë kurde të Turqisë, miliona prej të cilëve ai thotë se “trajtohen si terroristë në baza ditore” dhe stigmatizohen nga një qeveri që kërkon votën nacionaliste.
Partia pro-kurde mohon me forcë akuzat e qeverisë se është shndërruar në “krahun politik” të militantëve. Ajo po qëndron nën një ombrellë të lëvizjes së Majtë të Gjelbër në rast se qeveria kërkon të ndalojë kandidimin e njerëzve të saj./ BBC, përshtati Lapsi.al